Парламент сайлауына бір ай уақыт қалды. Саяси додаға түсейін деп жатқан саяси партиялардың дайындығы қалай? Олардың елдегі жағдайды өзгертуге арналған балама ойлары бар ма? Сайлау жақындаған кезде партиялардың оянуы нені білдіреді? Осы және өзге де сұрақтарға парламент сайлауына қатысқалы отырған және бойкот жариялаған партия өкілдері жауап берді.
Журналист Мақсат Толықбай не үшін сайлауға түскелі отыр?
Сайлауға түскелі отырған журналист Мақсат Толықбай не үшін "Адал" партиясына мүше болғанын баяндап берді.
"Бес жыл бұрын Қарасай ауданынан мәслихат сайлауына түстім. Бір жағынан бұл маған тәжірибе болды. Екінші жағынан көзімді бақырайтып қойып дауысты қалай ұрлағанын көрдім. Журналистер депутаттың креслосына қызықты ма деп айтатындар бар. Табысым депутаттардан бірнеше есе жоғары. Бәріміз өзгерісті қалаймыз, бірақ, өзгерісті ешкім өзінен бастағысы келмейді. Оппозицияның түрін көріп отырсыздар. Ешқашан басы қосылмайды. Әркім көрпені өз жағына тартады. Әлі күш ретінде біріккен жоқ. Күнде видеоүндеу жариялап отыра беруіме болады. Бірақ, одан не өзгереді? Қашанғы біз ауызбен тау қопарамыз?" – деді "Адал" партиясының мүшесі Мақсат Толықбай.
Оның сөзінше, партиялардың сайлау жақындағанда танымал адамдарды жинауы – саяси технология.
"Ауыл шаруашылығын қолдау қоры бар. 500 мың теңге қайтарымсыз грант береді. 20 млн теңгеге дейін әр ауылдың жұмыссыз азаматы несие алуға болады. Аттары керемет. Бірақ жеме-жемге келгенде олай емес. "Адал" партиясынан ұсыныс түсті. Бағдарламаны өзіміз жасауға мүмкіндік берді. Жастарды жинайық дегеніме де рұқсат етті. Сайлауға түсер алдында адам "не үшін бара жатырмын?", "не өзгерте аламын?" деп өзінен сұрауы керек. Айтар ойымыз бар", – деді Мақсат Толықбай.
Ол сайлау күнін белгілеген соң саяси додаға түсуге жарқ етіп жастардан біреу шықса деп күткенін, ешкім болмағандықтан амалсыз өзі шыққанын айтты.
"Билік жобасы". "Ауыл" – резервтік қуыршақ партия ма?
"Дат" жобасының бас оқырманы Ермұрат Бапи жеке азаматтарды "билік жобасы" санауға болмайды деген пікірде. Оның сөзінше, кандидаттар барған партияны жоба емес, биліктің ықпалындағы партия деп атауға толық негіз бар.
"Ауыл" партиясының мүшесі Дәурен Қуат партияның сөзін сөйлеп, сойылын соғудан бөлек, сол партия ішінде жүріп те азаматтық ұстанымды білдіруге болады деген ойда.
"Нұр Отанның" саясындағы қуыршақ партия" деген пікірлер айтылуы мүмкін. Осы жүйе жасап берген саяси алаңда өмір сүріп жатққан кейін осындай пікірлер болуы мүмкін. Әйткенмен де, партияның ішкі жұмысына үңілсе, объективті баға берілсе бұл партияның алға қойған мақсатына біртіндеп келе жатқанын көруге болады", – деді Дәурен Қуат.
Мақсат Толықбай Қазақстанда бір де бір тәуелсіз партия жоқ екенін айтады. Оның сөзінше, әр партияның артында демеушілер тұрады.
"Мені демеушілердің кім екені қызықтырмайды. Мәселе – өз бағытым бар, соны мен мінберден айта аламын ба? Бағдарлама жасауға маған мүмкіндік бере ме? "Мақсат, партия құра ғой" десе мен құра алмаймын. Мәжіліс пен мәслихаттың әр кандидатына жарна төлеуім керек. Маған жоқ дегенде 500-600 млн теңге ақша қажет. Оны қайдан табамын?" – деді ол.
Оқи отырыңыз: Қазақстанда сайлауды қалай әділ өткізуге болады? Сараптама
Сайлауға бойкот жариялаған ЖСДП төрағасының орынбасары Тазабек Сәмбетбай партияны қолдайтын әділетті, шынайы, патриот кәсіпкерлер табылады деген сенімде. Ол ЖСДП-ны ешкімнің айдауына көнбейтін, өзі шешім қабылдай білетін тәуелсіз партия деп есептейді. Алайда Мақсат Толықбай саяси күштер науқан кезінде бойкот жарияламай, қолынан келгенше күресу керек деген пікірде. Бірақ ЖСДП өкілі сайлауды "әділетсіз" санап, "спектакльге қатысудың не қажеті бар?" дейді. Дәурен Қуат болса, ЖСДП азаматтардың сайлауда дауыс беру құқығын шектеп тұрғанын айтады.
"Әр партияның артында белгілі бір саяси күштер мен тұлғалардың тұрғаны бесіктегі балаға белгілі дүние. Мысалы, "Ауылдың" артында ауылдық конгломерат тұрған шығар. Дегенмен барлық партия айналып келгенде билікке – президент аппаратына, "кітапханаға" бағынышты партиялар. Кезінде ЖСДП-ға төраға болдым. Сайлау жарияланған соң азаматтық қоғам опозициялық аты бар ғой деп осы ЖСДП-ға жұмыс істеді. Мақсаты – ЖСДП арқылы "Нұр Отан" партиясына қарсылық білдіру. Бірақ оны ЖСДП партиясы тәрк етіп, күл-талқанын шығарды", – деді "Дат" жобасының бас оқырманы Ермұрат Бапи.
ЖСДП партияға мүше 150 мың адам мен азаматтық қоғамды алдап отыр ма?
ЖСДП төрағасының орынбасары Тазабек Сәмбетбай қай сайлауда болмасын халықтың басым көпшілігі биліктің қарсыласына дауыс беретінін айтады.
"Бізге дауыс береді. Біз жеңген кездер де болған. Өкінішке қарай, қазіргі әділетсіз жағдайда сайлауға қатысудың мәні жоқ. Азаматтық қоғамның үмітін ақтадық. Азаматтық қоғамның бетке ұстар азаматтары бұл сайлаудың арсыз екенін, бойкот жариялау қажет екенін айтты. Съездегі делегаттар партия мүшелерінің үнін жеткізіп отыр", – деді ол.
Тазабек Сәмбетбай оппозициялық күш күрестің кез келген түрін таңдауы керек деген Мақсат Толықбайды сайлауға қатысудан бас тартуға үгіттеді.
"Әділетсіз сайлауға неге қатысасыз? Ол спектакльден сіз де шығыңыз. Арыңыз таза болады. Жақсы ұйықтайсыз. Халықтың алдында бетіңіз ашық жүреді. Сайлауға ешкім қатыспаса легитимсіз болады. Саяси реформа жасау қажет. Содан кейін ғана әділеттікті қамтамасыз етеміз", – деді ЖСДП төрағасының орынбасары.
Ермұрат Бапи қоғамда белгілі бір топтың бойкот жариялауы мен ЖСДП-ның бойкот жариялауы екі бөлек дүние деп есептейді. Оның сөзінше, ЖСДП партиясының жариялап отырған бойкоты биліктің ықпалымен жасалған.
Оқи отырыңыз: Онлайн дауыс берілмейді. Қазақстандағы Парламенттік сайлаудан соң Қырғызстандағы жағдай қайталана ма?"Ертеңгі күні ЖСДП партиясы сайлауға түсер болса қоғамдағы наразы топ осы партияға дауыс береді. Сайлауда 30 пайыз дауыс жинайтын еді. ЖСДП жариялаған бойкот партияның емес, 10 қаңтардан кейін төңкеріс болып кетпеуі үшін биліктің істеп отырған әрекеті. ЖСДП бұл жерде қоғамның бойкотын емес, биліктің бойкотын қабылдады. Билік сайлаудың "интригасын" шешті. Интрига жоқ бұл сайлауда, құмар жоқ. Азаматтық қоғам сенген бір-ақ партия болатын, ол партия бітті", – деді "Дат" жобасының бас оқырманы.
ЖСДП-ны 200 мың долларға сатып жіберді деген әңгіме рас па?
Ермұрат Бапи ЖСДП партиясын 200 мың долларға сатып жіберді деген әңгіменің рас-өтірігін айтты. Ол партияға төраға болған кезде Жармахан Тұяқбайдың партия алдындағы қарызын мойнына алған.
"Сатты деген дүние ол партияның қарызы болатын. Жармахан Тұяқбайдың партия алдындағы қарызын алдым. Соны осы партияның бір қожайындары қайтарып береміз деген. Бірақ партия қарызының жартысы төленіп, жартысы төңкеріс болды да төленбей қалды. Қарызды менен ешкім сұрамайды ғой. "Мойныңа алдың ғой, қайтарсайшы" деп ешкім айтпайды. Себебі төңкеріс алдында ақшаны, бәрін ым-жым болып келісіп алған. Ал мен негізінде партия алдындағы Жармахан Тұяқбайдың қарызын алдым. Партияны алдағы сайлауларға азаматтық қоғамның платформасы ретінде әкелемін деген азаматтық ойым болды. Сол үшін ғана бардым. Саясатта бір төңкеріп тастаймын, көсем болайын деген ой болған жоқ", – деді Ермұрат Бапи.
ЖСДП партиясының ендігі қадам қалай болмақ?
Тазабек Сәмбетбай ЖСДП партиясының халық арасында, саяси алаңда барлық мінберді пайдалана отырып, сайлаудың әділетсіз, заңсыз екенін әшкерелеп отырғанын атап өтті.
"Сот процестерінен осы жолы да тайқымаймыз. Сайлаудан бас тартыңыздар. Ынтымақтастық көрсетейік. Соның негізінде сайлауға реформа жасап, сайлау жөніндегі, басқа да заңдарға түзету енгізіп, әділетті сайлауды қамтамасыз етіп барып таза сайлауға қатысайық. Митинг, сотқа арыздану, халықаралық инстанцияларға арыздану секілді күрес формалары көп", – деді ол.
Оқи отырыңыз: Сайлау учаскесін 10 желтоқсанға дейін ауыстыруға болады. Дауыс беруші білуі тиіс 20 маңызды мәлімет
Ермұрат Бапи саяси билікке қарсы мәлімдеме қабылдамаған ЖСДП партиясын сынап, одан қандай митинг күтуге болады деп сұрады.
"Он жылдан кейін де оппозицияның түрі осындай болады. Өзгермейді. Мемлекеттік арнада жұмыс істесем де билікке жақын ештеңе айтқан жоқпын. Азаматтық позициямды білдіріп келе жатырмын. Бізсіз де сайлау өтеді. Тағы бес жыл өтеді де кетеді. Бар мүмкіндікті пайдалану керек. Жастар барсын. Қоғамдағы проблемаларды сол жерде айтайық", – деді Мақсат Толықбай.
"Ауыл" партиясының мүшесі Дәурен Қуат әлемде тәуелсіз партия жоқтығын айтып, АҚШ-тың өзінде екі партия кезек-кезек билікте ауысып отыратынын айтты.
"Оның өзінде белгілі бір деңгейде қоғамға, қоғамдық көңіл-күйге, әлеуметтік сұраныстарға тәуелді, оның сыртында үлкен қаржылық топтарға тәуелді. Біз де қоғамның талап-тілегіне тәуелдіміз. Сонымен жұмыс істеуіміз керек. Сайлауға қатыспаймын деп отырсақ қазақтың шаруасын кім жасап береді? Қоғам жаңаруды тілеп отыр. Тіпті, биліктің өзі де. Мына қалыппен жүре берсек айналадағы дүбірлі оқиғалар бізді сапырып кететінін түсініп отыр. Сондықтан мүмкіндікті пайдаланып жаңаруға біз де үлесімізді қосуымыз керек", – дейді ол.
"Ауыл" партиясы осы уақытқа дейін жарықсыз, сусыз отырған бір ауылдың мәселесін шеше алды ма?
Дәурен Қуат "Ауыл" партиясына енді мүше болғандықтан осы уақытқа дейінгі жұмысына баға бере алмайтынын жеткізді. Десе де "Ауыл" партиясы руханиятқа көбірек көңіл бөлетін партия екенін айта кетті.
"Қай партия осы уақытқа дейін руханият, мәдениет мәселесіне назар аударды? Бәрі әлеуметтік мәселе, бәрі саясат боп кетуге болмайды. Мені руханият мәселесі қызықтырады. Ауыл қазір үлкен деградацияда тұр. Экономикалық жағынан ғана емес, рухани тозып бара жатыр. Осы бағытта жұмыс істеу керек", – деді партия мүшесі.
Оның сөзінше, "Ауыл" партиясы бұдан былай ауыл шаруашылығына бөлініп жатқан қаржыға бақылау жасауға тырысады.
"Жылына 300 млрд теңге бөлінеді екен. Оның өзі ірі шаруа қожалықтарына кетіп қалады. Бізде 17 мыңға жуық ірі шаруашылық бар пайдасын көріп жатқан. Оның сыртында 200 мың ұсақ шаруа қожалыққа ақша тамтұмдап қана жетеді", – деді Дәурен Қуат.
Мақсат Толықбай ауыл шаруашылығын субсидиялауға байланысты парадоксты айта кетті. Оның сөзінше, сүтке де субсидия беріледі. Ірі шаруа қожалықтарына сүттің литріне шамамен 40 теңгеден берсе, ұсақ шаруа қожалықтарына 20 теңгеден береді. "Сонда 500 литр алатын адамның сүті қымбат та, 40 литр алатын адамның сүті сасық па?" дейді ол.
Оқи отырыңыз: Праймериз әділ сайлау ма әлде саяси ойын ба? Cараптама
"Нұр Отанға" қарсылас емеспіз деген "Адал" партиясы сайлауға не үшін қатысады?
"Адал" партиясының мүшесі Мақсат Толықбай сайлаушылар партияның бағдарламасына қарап дауыс беру керек деген пікірде. Алайда Ермұрат Бапи саяси партиялардың ресми сайттарында сайлау бағдарламасы жоқ екенін, тек қана партиялық тізім жарияланғанын айтады.
"Нұр Отан" шынында да көп дауыс алады. Аз дауыс жинаған шағын партиялардың үні шықпай қалуы мүмкін. Сол кезде "Нұр Отанның" ығында кетіп қалды дейді. Олай емес. Көпшілік дауыспен жеңіп кетеді олар", – деді Дәуренбек Қуат.
Парламентке барғанда қарсы дауыс бере аласыздар ма?
Мақсат Толықбай мәжілісте қанша ай отырса да сатылмайтын, сатып ала алмайтын халықтың сенімінен айырыла алмайтынын жеткізді.
"Мен әлі жаспын, 32-демін. Халықтың сенімінен айырыла алмаймын. Маған бірінші кезекте абырой керек. Ертең көзімді бақырайтып құлатып жатса да, сайлау әділ өтті деп айтпаймын. Барып бірнәрсені өзгертіп көрейікші. Парламент тек қана заң шығарушы орган болмауы керек қой. Мен қуыршаққа айналмаймын. Мен әлі жаспын. Маған айналуға болмайды", – деді ол.
Дәурен Қуат парламентте қарсы дауыстар берілсе қоғам оянып, саяси мәдениет, саяси күрестер осындай ұшқыннан пайда болады деп есептейді.
Партиялар мәжіліске барса қандай өзгерістер болады?
Мақсат Толықбайдың сөзінше, сайлауға түсіп отырған "Адал" партиясының көтерген мәселесі – Ұлттық қордан бір тиын бөлмей-ақ ең төменгі күнкөріс деңгейін екі есе көтеру, бюджет қызметкерлерінің орташа айлығын 200 мың теңге қылу.
"Бюджеттік шығындарыдң 40 пайызы еңбекақы, жәрдемақы, әлеуметтік төлемдерге кетеді. 60 пайызы – мемлекеттік сатып алу. Пандемия үнемдеуді үйретті ғой. Артық сатып алуларды он пайызға қысқартсақ, соның өзі ең төменгі күнкөріс деңгейін көтеруге жетеді. Екіншіден, 1,5 млн қазақстандық уақытында несиесін төлей алмай отыр. Бүкіл әлемде бар тәжірибе жеке тұлғаларды банкрот деп тануды енгізуіміз керек. Ауылда кәсіп бастаймын деушілерге бизнес жоба жасап береміз. Тегін оқытуға дайынбыз. Менікі әр қазақ кәсіпті меңгерсе екен деген ой", – "Адал" партиясының өкілі.
Ал Дәурен Қуат болса ағартушылықты қолға алу керек деп есептейді.
"Қаншама ақша ауылдарға жетпей жатыр. Ағарту мәселесі жоқ. Субсидияны, несиені қалай алу керек? Құжаттарын қалай дайындау керек? Ағартушылық "Ауыл" партиясы бағыттарының бірі болады. Оған қоса ұлттық мәдениетті заң жүзінде қорғау керек", – деді ол.
Саяси ұйымдар билікпен келіспеушілігін қалай білдіру керек?
Мақсат Толықбай билікте неғұрлым көп партия болса, бәсеке болатынын айтады. Ал Дәурен Қуат болса партиялардың жұмысына еркіндік беріліп, қай бағытты алса сол бағытта жұмыс істеуіне ешқандай кедергі болмауы керек деген пікірде.
"Наразылық білдіру үшін қоғамда еркіндік болуы керек қой. Полициялық, прокурорлық, авторитарық жүйе бәрін құрсап тастаған. Елдегі саяси режимнің реңін өзгертіп, оны халыққа қарай бұрып, халықтық билік орнатпайынша әрқайсысымыз өз қотырымызды өзіміз қасып жүреміз. Өркениетті елдердің көшке ілесу үшін қоғамдық жүйені, саяси жүйені өзгерту керек. Бәрін түбімен өзгертпейінше партиялардың "Нұр Отаннан" асып кетіп, әлдебір өзгеріс жасап жатуы қияли утопиялық әңгіме", – деді "Дат" жобасының бас оқырманы Ермұрат Бапи.
Оқи отырыңыз: Халықтың түрлі-түсті революция жасауына биліктің өзі кінәлі ме? Сараптама
Тазабек Сәмбетбай саяси партияларды ЖСДП алаңына бірігуге, қазіргі парламентке баламалы түрде шынайы халық парламентін, халық құрылтайын құруға шақырады.
Парламенттегі азшылықтың саяси салмағын арттыру үшін не істеу керек?
Ермұрат Бапи қазіргі Қазақстан жағдайында мұның мүмкін емес екенін, парламенттегі азшылық жөнінде заң қабылданса ғана жүзеге асыруға болатынын айтады. Ал Мақсат Толықбай парламентке өтсе үлкен реформаларға шамасы жетпесе де, ең болмаса бюджетті бақылауды ойлап отыр.
"Ауылға не керегін халықтың өзі айтуы керек. Қазақ мемлекеттік сатып алулар порталына кіруді үйренсе екен деймін. Қолыңда ЭЦҚ бар. Ең болмаса ауылыма қанша ақша бөлініп жатыр деп үш айда бір кіріп қойшы. Қоғам боп бақылмасақ ұстай бер, соттай бер, бұл жүйе өзгермейді", – деді ол.
Дәурен Қуат халықтың тұрмысы жақсарса саяси талап-тілегі көтеріледі деген пікірде.
"Қазақстанда 11 мыңға жуық сайлау учаскесі бар. Екі еседен қойғанда 22 мың бақылаушы қою керек. "Нұр Отаннан" басқа партиялардың бұған еш шамасы келмейді. Мына азаматтар ертең сайлаудан өтпей қалғанда 11 қаңтар күні наразылыққа шығуы мүмкін. Бірақ ол мүдделі болмайды. Себебі бұл жерде азаматтық қоғамның мүддесін қорғайтын партия жоқ", – деді Ермұрат Бапи.
"Адал" және "Ауыл" партияларының өкілдері парламент сайлауында кемінде 7 пайыз дауыс жинаймыз деген сенімде. Сайлау нәтижесін 10 қаңтардан кейін білетін боламыз.
(Материал 31 телеарнасының "Неге?" ток-шоуында айтылған пікірлер негізінде әзірленді)
