Фильм өткен жылдың күзінде Азияның "Оскары" саналатын Asia Pacific Screen Awards (APSA) халықаралық киносыйлығында "Ең үздік жастар картинасы" аталымында жеңіске жетті.
Назарларыңызға режиссер Асхат Кучинчирековтің Informburo.kz тілшісіне берген сұхбатын ұсынамыз.
– Асхат, жақында "Бауырына салу" деген фильміңіз көрерменге жол тартты. Премьераңыз құтты болсын! Қазір кинотеатрларда аяқталды ма?
– Рахмет! Фильм 18 шілдеден бастап екі аптадан астам уақыт көрсетілді.
– Өзі сол екі аптаға жоспарланған ба еді?
– Иә, бастапқы жоспар сондай болды.
– Осы уақыт аралығында фильмді жалпы саны қанша адам тамашалапты? Статистикасы шықты ма?
– Жалпы саны 3 мыңдай адам қарапты.
– Әу баста "бұл бір кассалық фильм болады деп күтпеймін" деген екенсіз. Десе де, жарты айда 3 мың көрермен тамашалады деген өте аз көрсеткіш қой?
– Бұл фильмді мен үш жыл бұрын бастадым. Ол кездегі қазақ тіліндегі авторлық фильмдердің жағдайы өзіңізге белгілі ғой. Сондықтан, авторлық киноны 3 жылдың ішінде 3 мың адам тамашалауы үлкен прогресс деп ойлаймын.
– Сіз "Бауырына салу" фильмін өз басыңыздан өткен оқиға негізінде түсіргеніңізді біраз жерде айтып жүрсіз. Осы жұмысты аяқтағаннан кейін ішіңіздегі бір гештальтыңызды жаба алдыңыз ба?
– Иә, осы фильмді түсіре бастағанда-ақ іштей бір жеңілдік сезімі пайда болғаны рас. Картинаны аяқтаған кезде бұрыннан келе жатқан мақсатыма жете алдым деген ой келді.
– Бір сұхбатыңызда танымал жаттықтырушы Этери Тутберидзенің түрлі жетістікке жетіп, өзін әкесіне дәлелдегісі келгенін мысалға келтіріпсіз. Сізде де өзіңізді дәлелдеуге іштей бір қажеттілік болды ма?
– Жоқ, менде ондай қажеттілік болған жоқ. Ата-анасынан ажырап, біреудің бауырына салынған бала әрқашан біреуге бірдеңе дәлелдегісі кеп тұрады дейді ғой. Жалпы, сол нәрсе жүрегінде тұра ма деймін. Ол энергия әйтеуір бір шығады ғой. Бірақ қай жағынан шығады? Біз оны білмейміз.
Оқи отырыңыз: Қазақстандық nepo baby кімдер және жұлдыздың баласы болудың жауапкершілігі қандай?
– Сұхбаттарыңызда іштегі бөтендік, біреу тастап кеткендегі жалғыздық сезімі туралы жиі айтқан екенсіз.
– Жалпы, бұл жүректен кетпейтін нәрсе сияқты. Өйткені, ол сондай дәстүр екенін ақылмен түсінесің. Мына екеуі сенің әкең мен шешең екенін түсінесің. Бірақ, оларға әке, ана дей алмайсың. Мен сізге премьера кезінде болған қызықты айтайын. Премьераға осы фильмге атсалысқан ауыл адамдарын түгел жинадым. Фильм басталмас бұрын бәріне шай бердім. Құйған, Тұйық деген екі ауылда түсірдік, сол жерде массовкаға қатысқан жандардың біразы келді. Біздің картинамызға түскен бір апамыз таяуда өмірден өткен екен, соның қызы келді. Ол кісінің өзі де жетпіске кепті. Апамыз "мен де осы дәстүрде өскен баламын, тұңғыш бала болған соң, мені үлкендерге бере салған. Шешем өлер алдында "қызым, менде немере де бар, шөбере де бар, бәрінің қызығын көрдім. Тек сен қыздың аузыңнан бір рет "ана" деп айтқаныңды естімей кетіп бара жатырмын" деді. Мен сонда да "ана" деген сөзді айта алмадым ғой шешеме" деді. Әрине, ол айтуға оңай нәрсе емес қой. Мен апамыздың жайын жақсы түсінемін. Фильм жарыққа шыққан соң, маған әртүрлі пікірлер жазылып жатыр. "Қазақта ондай траума жоқ" деп жатқандар да бар. Енді қараңыз. Жоғарыда айтып отырған апамыз 86 жасқа жетіп қайтты, 9 бала көріп, шөбере-шөпшек сүйді. Бірақ, сонда да тұңғышынан "ана" деген бір ауыз сөзді ести алмай өткені жүрегіне батқан ғой. Осыдан кейін "қазақта мұндай траума жоқ" деп қалай айтамыз?
– Көрермен жалпы қалай қабылдап жатыр фильміңізді?
– Көрермен өте жақсы қабылдап жатыр. Маған "қазақтың иісін шығаратын қазақы фильм екен", "балалық шағымызға оралттың" деп жатыр.
– Бұл фильмді баяу фильм дейміз бе, деректі әлде көркем фильм дейміз бе?
– Мұндай фильмдердің жанрын деректі драма, яғни докудрама дейді ғой. Қазір байқасаңыз, авторлық кино түсіретін көптеген режиссерлер үлкен техникадан кетіп жатыр. "Нетфликстің" деректі фильмдерін қарасаңыз да, олар шамамен осындай жанрда түсірілген. Италиялық неореализм бүкіл әлемге әсер етті. Сол реализмнің ықпалымен тоқсаныншы жылдары бізде жаңа толқын өсіп шықты. Мысалы, өзіміз ауыл өмірін көрсеткен Серік Апрымов ағаларымыздың фильмдерін көріп өстік қой.
"Бауырына салуды" мен шынайы фильм дер едім. Мұнда адамның болмысын қалай бар, солай көрсеткім келді. Арнайы стиль қуған жоқпын. Ешкімге еліктемей, қазақтың ауылында не бар, соны көрсетуді мақсат тұттым. Мысалы, көр қазу сахнасы немесе кейіпкерлердің балшық езіп, тұз таситын тұсы. Шын қаласақ, солардан да өзіміздің бір стильді шығаруға болады ғой?
– Көр қазу сахнасында үлкендер Ерсұлтанға "ішіне кіріп, жатып көр" деп айтады. Сол сахна арқылы не бергіңіз келді? Бұл бала үшін тым ауыр сахна емес пе?
– Бұл сахна арқылы жалғыздық сезімін бергім келді. Ол сезімді сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Сондықтан, баламен бірге көрдің ішіне түсіп, оны үзіліссіз түсіре отырып, визуал түрде бергім келді.
– Өзіңіз де айтып отырсыз ғой, фильмде үзіліссіз, бірнеше минут бойы кейіпкердің ізінен еріп жүріп түсіретін ұзақ кадрларыңыз көп. Бұл сіздің шешіміңіз бе? Әлде бұл оператор Жанарбек Елеубектің еңбегі ме?
– Жанарбек екеуміз басында тұз таситын тұсын түсіргенде сол стильді қолдандық. Сосын осы стильмен ары қарай жалғастырайық деп шештік. Өйткені, көрермен адамдардың шынайы тұрмысын сезінуі керек. Егер, сахналарды кесіп-кесіп, бір-біріне жапсырсақ, оның әсері басқаша болар еді. Мысалы, Ерсұлтанның апасын жуындырған сахнасын алайық. Осы сахнаны біз үзіліссіз түсіргендіктен, көрермен оны қаз-қалпында қабылдайды. Қазір жалпы бейнелеу өнері шынайылыққа қарай бет бұрып келеді. Қолымыздағы телефонның өзі шынайылықты трендке айналдырып отыр. Шынайылық қазіргі киноны басқа деңгейге шығарды. Біз де осы қозғалыстан қалғымыз келмейді.
– Әлеуметтік желіде кейбір көрермендердің "Бауырына салу" фильміне лайықты жарнама жасалмағанын жазып жатқанын көзім шалды. Неліктен жарнамасы аз болды?
– Жақсылап тұрып жарнама жасауға қаражат болмады.
– Қаражат демекші, сіз бұл картинаны қандай ақшаға түсірдіңіз? Фильмнің бюджеті қандай?
– Бұл – таза мемлекеттің ақшасына түсірілген картина, бюджеті – 88 миллион теңге. 2020 жылы көктемде питчингке қатысып, Ақпарат және мәдениет министрлігінің грантын ұтып алдым. 2023 жылдың күзінде Испанияның Сан-Себастьян қаласында фильмнің тұсауы кесілді.
– Актерлермен жұмыс істеу тәсіліңіз туралы айтып беріңізші.
Мен актерлердің шынайылығына баса мән беремін. Өзіңіз де көріп жүрген боларсыз, қазір біздің кино саласында жасандылық көп. Актерлерге шынайылық жетіспейді. Мәселен, бір актер ұзақ қашықтыққа көлік айдайтын жүргізушінің рөліне бекітілді ме, ол сол фактураға кіру үшін барын салуы тиіс. Ұйқы көрместен жолда жүріп, көлік айдап, соның рөліне кіруі керек. Шопырдың жүріс-тұрысын, қампиып шыққан қарнына дейін айнытпай салуы тиіс. Мен сонда ғана оның ойынына сенемін.
Қазір біздің фильмдерде үй-күйсіз адамның рөлін актердің бетіне бес батпан бояу жағып шығара салады. Бұл жерде мәселе бір ғана бояумен шешілмейді ғой. Ал, тарихи картиналардағы актерлердің бәрі сәнденіп алған Аяз ата сияқты. Төл тарихымызда трагедия көп, тарихи фильмдерге олай жеңілтек көзқараспен келуге болмайды. Өзім өмір бойы әжем мен оның замандастарынан ашаршылық туралы небір ауыр әңгімелерді тыңдап өстім. Олар адамдар аштан бұралып, бірінің етін бірі жеген заманда балаларын тері шалбардың ішіне салып сақтағанын күңірене отырып баяндайтын.
– Таяуда "Бауырына салу" картинасы "Соңғы муза" телехабарында талқыланды. Сол жерде бір кинотанушы замандасымыз cізге "неге фильмде әже мен баланың арасындағы жылы қарым-қатынасты көрсетпедіңіз" деген ойын айтты. Екеуінің арақатынасы расында да кішкене қаталдау көрсетілген емес пе?
– Енді ауылдық жерде адамдар эмоцияға көп беріле бермейді ғой. Кішкентай бала үлкен кісіні жайдан-жай жуындырмайды. Меніңше, екеуінің барлық әрекетінде бір-біріне деген мейірім бар. Фильмді бастаған кезде санамда өзімнің балалық шағым тұрды. Қазіргі заманда адамдар баласына деген махаббатын ашық білдіреді. Ал, біздің балалық шағымызда ондай болмады ғой. Бірақ, сонда да сезіп тұратынбыз әжеміздің, атамыздың бізді жақсы көретінін. Кейінірек әттеген-ай деп қалған бір тұсым, Ерсұлтан төсекте ұйықтап жатып, әжесінің қойнына кіріп кететін сахнасын ойластырғанмын. Бірақ, соны жасай алмадым, артықтау болып кете ме деп қорықтым. Егерде мен сол сахнаны қосқанда, көрерменнің көкейінде артық сұрақ болмаушы еді деп ойлаймын.
– Ал, "ауыл өмірін тозақ сияқты көрсетті" дегенге не дейсіз?
– Ауылдың тұрмысы қиын. Алыстан су тасисың, ағаш тасисың. Таңның атысы, күннің батысы тіршілік қайнап жатады. Бұл тек біздің ауылдардың ғана жағдайы емес, мәселен, жапон фильмдеріндегі ауылдар да осындай. Басты кейіпкер фильмде жайбарақат рахаттанып жүрсе, тақырыпты қалай ашасың? Ол жерде драматургия қайда, конфликт қайда сонда? Мен ойдан ештеңе қосқан жоқпын, сол ауылда бар нәрседен драматургия жасап жатырмын ғой. Бұл деректі фильм емес, қалай дегенмен де бұл жерде драматургия болуы қажет.
– Фильмнің финалы ашық екен. Өз ойыңызша, оны ары қарай жалғастырсаңыз, соңы қалай бітер еді?
– Ары қарай әкелі-балалы екеу бірін-бірі кешіретін шығар. Аяқ жағын мен сол кешірімділікке әкелдім ғой. "Біреулер әкесін кешірсін, енді біреулер баласын кешірсін" деген идеямен аяқтадым. Жалпы өзімде әлі күнге шейін ол кешірім болмады...
– Сіздің әкеңіз өмірден өтіп кетті ме?
– Иә, өмірден өтті. Көзі тірісінде оған мен де "әке" деп айта алмадым.
– Ал, анаңызбен қарым-қатынасыңыз қалай?
– Енді арасында хабарласып, хал сұрасып тұрамыз. Бірақ, ол кісіге "мынау – менің анам" дейтіндей, әжеме деген махаббат сияқты сезім жоқ. Менің ойымша, фильмді көріп болған соң, сайттарда "осылай өссем де, қазір әке-шешеммен қарым-қатынасым керемет" деп жазып жатқан кісілердің әңгімесі шындықтан алыстау. Бір үйде тұрып, "ана" деп айтпаған адамдарды да көріп отырмыз. Бәрібір ішіңде бөтендік, жалғыздық сезімі болады. Біреулер айтады, "менің достарым ата-әжесімен тұрады, оларда мұндай проблема жоқ" деп. Олар бәлкім сырттай солай көрінетін болар, ал жан дүниесінде қандай арпалыс болып жатқанын ешкім білмейді. Ол ішіндегі сырын елдің бәріне ақтармайтын болар.
Біз қазір адамдарды тек сыртқы көрінісіне қарап бағалайтын болдық. Материалдық жағдайы жақсы, отбасылы, жұмысы бар, демек бақытты шығар деп жорамалдаймыз. Ал оның ішкі әлемінде не болып жатқанынан бейхабармыз, тек сыртына үңілеміз. Сосын қазір қоғамда "бақытты болудың кілті – байлық" дегендей бір месседж жиі айтылып жүр. Балаларға да соны айтамыз. Адамның жан пейілі туралы бір сөз жоқ, айналып келіп, "мен кезінде мынадай едім, қазір ақша тауып, мынадай адамға айналдым" дейтін коучтарды тыңдаймыз. Менің ойымша, ақша бақыттың өлшемі емес. Ішкі әлемің шұрық тесік боп тұрса, оны әлемнің бар байлығымен толтыра алмайсың.
– Абай айтпақшы, егер "қолыңызда закон қуаты болса" осы бір "бауырына салу" дәстүрінің үзілгенін қалар ма едіңіз?
– Жоқ, бұл – баяғыдан жалғасып келе жатқан дәстүр. Ол өзі бір организм сияқты ғой, әлі күнге дейін өмір сүріп келе жатыр.
– Бірақ, қазірге дейінгі дәстүрлердің біразы үзіліп қалды ғой.
– Басқа басқа, бұл дәстүр үзілмейтін сияқты. Өйткені, бұл дәстүр жоғалса, біздегі отбасы институты жоғалады деп ойлаймын. Өзім де көріп жүрмін ғой, ауылдық жерлерде біраз бала әлі күнге шейін осы дәстүрмен өсіп жатыр.
– Сіздің өнер саласына келуіңізге осы өмірлік оқиғаңыз себеп болуы мүмкін бе?
– Жүз пайыз солай деп ойлаймын.
– "Менің фильмім қымбат шарап секілді. Адамдар уақыт өткен сайын қайта оралып көре береді" деген екенсіз.
– Иә, солай ойлаймын. Байқасаңыз, біздің фильмде нақты бір уақыт өлшемі жоқ. "Мына жерде 80-90 жылдар бейнеленген" деп тап басып айта алмайсыз. Мұнда баланың өмірі нақты қай уақыт аралығында өтіп жатқанын ешкім білмейді. Өзімнің ойымша, әрбір көрермен осы фильмді көріп отырып, өзінің балалық шағына оралатын сияқты. Мейлі оның жасы елуде не жетпісте болсын.
– Режиссер Сергей Дворцевойдың "Тюльпан" фильмінде басты кейіпкерді ойнадыңыз. Ал, "Айкада" тек актер ғана емес, режиссердің ассистенті болдыңыз. Дворцевоймен жұмыс істеген кезең туралы айтып беріңізші. Одан не үйрендіңіз?
– Біз Сергей екеуміз доспыз. "Тюльпан", "Айка" фильмдерінің түсірілімі барысында кино әлемінің қыр-сырына қанықтым. Әлемдік деңгейдегі фильмдермен таныса бастағаным да сол кез. Ауылдан кеше ғана келген қара балаға мықты-мықты шетелдік мамандармен әріптес болу бақыты бұйырды. "Тюльпанға" түскенде мен 21 жаста едім. Киногерлердің нағыз қайнап жатқан ортасына топ ете қалдым ғой. Әріптестерімнен көп нәрсе үйрендім.
– Әлемдік деңгейдегі киногерлердің қайсысы сіздің өзіндік көзқарасыңыз бен қолтаңбаңыздың қалыптасуына ықпал етті?
– Өзім ирандық режиссерлердің фильмдерін жақсы көремін. Сосын бельгиялық ағайынды Дарденндердің шығармашылығы, қытай режиссерлері түсірген картиналар ұнайды. Жалпы алғанда, құндылық жағынан Шығыс киносы жаныма жақын.
– Сіз қазір бір жерде жұмыс істейсіз бе?
– Ешқайда жұмыс істемеймін, өзімнің жеке шығармашылығыма ден қойған адаммын. Қазір фестивальдерге қатысып, сценарий жазып, продюсерлермен кездесіп жүрген жайым бар.
Оқи отырыңыз: "Қазақстандық рэперлер бәрін Батыстан көшіреді" деген сөз жалған". Америкалық зерттеушімен сұхбат
– Қазақстанда сіз сияқты шығармашылық адамына, оның ішінде кино сияқты табысы тұрақсыз саланың адамына отбасын асырау қиын емес пе?
– Бұл енді кез келген салада оңай емес деп ойлаймын. Сен бай өмір сүргің келсе, онда ақша табумен айналысуың керек. Жылына 3 комедия түсіріп, содан түскен ақшаға шалқып өмір сүруге болады. Менімен қатарлас қаншама киногерлер жылына пәлен сериал түсіріп, қымбат көлік мініп жүр. Ал менің таңдауым бөлек. Халтура түсіргім келмейді.
– Ал, қазір фильм түсіргіш боп кеткен әнші, КВН-ші, блогшыларға қалай қарайсыз?
– Егер олар біздің қазақтың мәдениетін насихаттап жүрсе, еш қарсылығым жоқ. "Тек кәсіби мамандар ғана кино түсірсін" деген қатып қалған ұстанымым жоқ екен.
– Өз замандастарыңыздың арасынан қайсысының еңбегін бөліп-жарып атай аласыз?
– Авторлық кино бағытында жүрген барлық әріптесімнің еңбегін бағалаймын. Себебі бұл бағыт оңай емес, мен оны тіпті "тар жол, тайғақ кешу" деп атар едім.
– "Бауырына салу" фильмінде басты рөлді ойнаған Ерсұлтан Ерманға үй алып беруді армандайды екенсіз.
– Иә, Ерсұлтанның отбасы үйлі болғанын қалаймын. Осы ойымды біраз жерде айтып жүрмін. Жомарт жандар, кәсіпкерлер естіп қалып, көмектесер деген үміт қой. Ерсұлтан қазір бір дүкенде сатушының көмекшісі болып істеп жүр. Таяуда Бішкекте өткен бір байқауда жеңімпаз атанып, 800 мың теңге көлемінде сыйақы алды. Бала үшін жақсы ақша ғой. Ол – өте талантты бала.
– Сіз Ерсұлтанды Сан-Себастьянда өткен фестивальге өз қаражатыңызға алып бардыңыз ба?
– Иә, Ерсұлтанның сондай жоғары деңгейдегі фестивальді өз көзімен көргенін қаладым. Барселона, Тулуза, Сан-Себастьян сияқты әдемі қалаларды аралап, әлемді көрсін дедім. Ерсұлтанға "міндетті түрде ағылшын тілін үйрен. Сонда әлемді емін-еркін аралайсың" деп ағалық ақылымды айттым. Осы сапар оны шабыттандырған болар деп үміттенемін.
– Бір сұхбатыңызда "баланың қорқынышы туралы фильм түсіруді жоспарлап жүрмін" депсіз.
– Адам баласының бойындағы қорқынышты баланың көзімен көрсеткім келеді. Сондай бір тақырыпқа авторлық көзқараспен келіп, сосын балалар тақырыбын біржолата жауып тастасам ба деймін. Әрі қарай ересек кейіпкерлерге қарай ойысқым келеді.
– Кино саласына қатысты қандай арман, мақсаттарыңыз бар?
– Келесі сценарийім жақсы болып шықса деп ойлап отырмын. Соны аман-есен түсіріп шығып, оның тұсауы Канн фестивалінде кесілсе деген үлкен арманым бар. Сондай-ақ, "Бауырына салу" картинасын да әлі біраз фестивальдерге апарғым келеді.
– Мен сұрамаған, бірақ өзіңіз айтқыңыз келетін дүниелер болса, құлағым сізде.
– Өмірімде бірінші рет осындай жан-жақты, терең сұхбат беріп отырмын. Көп рахмет!
Өзім 20 жылдан бері кино саласында жүрмін. Кезінде қысқаметражды фильм түсіріп, Дубайдан жүлде алдым. Сол жүлдеге шағын үй сатып алдым. Ешкімнен ештеңе сұраған емеспін. Осыған дейін актерлік рөлдерім үшін 2-3 рет ақшалай жүлде жеңіп алғаным бар. Сосын фильм түсірдім. Айтайын дегенім, қазір "анау ақша бермеді, мынау ақша бермеді" деп қол қусырып отыратын заман емес. Қазір бәрі өзгерген. Егер сен шын мәнінде суреткер болсаң, кез келген нәрсені түсіре аласың. Жаныңа тыныштық бермеген тақырыпты телефоныңа түсірсең де, жарыққа шығара аласың. Қазір көрермен шынайылыққа баса назар аударады. Өзіңіз де естіген боларсыз, фильмін айфонға түсірген режиссерлер "Оскар" жүлдесін алып жатыр. "Ешкім қолдамайды, ақша жоқ" деп отыра бергеннен ештеңе өзгермейтінін айтқым келеді.
