Қали Сәрсенбай – "Алматы ақшамы" газетінің бас редакторы. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, "Құрмет", "Парасат" ордендерімен марапатталған. "Сендерді сағынғанда", "Өнер-өмір", "Тұлға-тағдыр", "Шал мен шындық", "Абыз-аңыз", "Шер-шындық" кітаптарының авторы.
Informburo.kz қаламгердің Жетісу телеарнасына берген сұхбатында айтқан өзекті ойларын ұсынады.
Соғыс – адамның қолымен жасалған қателік
Адамзат тарихында сұрапыл соғыстар, түрлі тасқындар мен зілзалалар болды. Тасқын мен зілзаланы Тәңірден келген табиғаттың стихиялық көрінісі деп қараған күнде де, ол тегіннен-тегін болмайды. Ол адамзаттың пейіліне, ниетіне қарай беріледі. Құрандағы "Шура" сүресінің 30-аятында "бастарыңа келген бәле-жала қолдарыңмен істелінгеннің кесірінен" деген сөз бар. Кейбір көсемдер қателікті қолдан жасайды. Мұндай процесс қазір де жүріп жатыр. Оның жөні бөлек.
Соғыс – адамның қолымен жасалған қателік. Адамзат тарихындағы басқа соғыстарды айтпасақ та, күні кешегі екінші дүниежүзілік соғысты мысалға алайық. Кез-келген соғысқан адам "мен әділдік орнатамын" деп соғысады. Ешкім жеңілемін деп соғыспайды. Анығында, соғыста ешқашан жеңіс болмайды, ол жерде тек қана шығын болады. Ал, енді қараңыз, сол соғыста біз жеңдік делік, ол кезде Кеңес одағының құрамында болдық. Қазақстанда сол соғыстың зардабын көрмеген отбасы жоқ. Бірақ, түптеп келгенде, жеңіс кімдікі, орыстыкі болды да шыға келді. Жеңген – орыс, қырылған – қазақ...
Жеңдік дейміз. Ендеше, сол жеңістің жемісін көрдік пе? Сол жеңіс бізге не берді? Қазақ ұлты жойылып кетудің сәл алдында қалды. Сонда біз сол үшін соғыстық па? Тарихта мұндай әділетсіздіктер көп.
Мәшһүр Жүсіп "Діні бар да, ұлты жоқ, сақалы бар да, мұрты жоқ. Теке сақал, қырма мұрт, ел түбіне сол жетер" дейді. Соның айтқаны қазір айдай келіп отыр. Қазір діни фанатизм күшейіп кетті. Кез-келген адам өзінше дінді ұстанады, көбісі шала сауатты. Әсіредіншілдік, діни фанатизм – өте жаман нәрсе. Тарихтағы соғыстардың көбісіне осы діни алауыздық мен қақтығыстар себеп болған. Оған мысалды сан мыңдап келтіруге болады. Басқасын былай қойғанда, ағайынды халық деген еврей мен арабтың арасындағы дау әлі күнге дейін шешілмей келе жатыр. Ал, енді діни фанатизм кешегі Алашордаға дейін келді. Алашорданың өзі осыдан сақтанудың жолдарын қарастырды. Ахмет Байтұрсынұлының Қошке Кемеңгерұлы туралы "бұл кісі бізді татардың діни фанатизмінен құтқарды" деген сөзі бар. Ол кездері қазақ даласында татар мәдениетінің ықпалы күшті болған.
Оқи отырыңыз: "Тәуелсіздігімізден айырылып қалсақ, қателіктің көкесі – осы". Аманхан Әлімұлының өзекті ойларыАдамзат тарихындағы қателіктердің бірі осы дінге байланысты дер едім. Дін – үлкен мәдениет. Қазір кішкентай балаға дейін мешіттен шықпайды. Ол бала мешітте не істеп жүр? Ол бала алдымен оқуы керек қой! Медресе мен мектептің ара-жігін айыра білу керек.
Аралас мектеп пен аралас неке – қауіпті құбылыс
"Қара қателессе, қара басына тиеді, хан қателессе, халқына тиеді" деген сөз бар. Қазақтың даму жолында талай басшылар болды. Кешегі хандық дәуірдегі тақталас кезеңінен бері қарай алғанда қателесулер көп болды. Бірақ, соған қарамастан қазақ ұлты қазірге дейін жетіп отыр.
Біздегі аралас мектеп, аралас неке деген ұғымдар – ең қауіпті құбылыс. Аралас неке Кеңес үкіметінің ұлтты ыдырату, адастыру және тегінен айыру үшін ойлап тапқан тәсілі болды. "Интернационал семья" деген ұғым кеңінен насихатталды. Ал, Ахмет Байтұрсынұлы интернационализмді "бейбауырмалдық" деп аударды. Демек, интернационалистерде бауырмалдық болмайды деген сөз. Қазіргі кезде қазақ отбасылары күрделі өзгерістерге ұшырады. Бір отбасында бірнеше тілде сөйлеп, бірнеше дін ұстанатын адамдар бар. Кеңес үкіметінен қалған қателік әлі күнге дейін келе жатыр.
Аралас мектептер дүбәра, маргинал ұрпақ дайындайтын жер деп санаймын. Жалпы, маргиналдар – рухани қалдықпен өмір сүретіндер. Бұларда ізденіс болмайды. Бұлар әр жерден құрап, білім жияды. Менің ойымша, аралас мектептің нәтижесі осы.
Сіз оны айтасыз, қазір фильмдердің өзі аралас тілде түсірілетін болды. Бір фильмде орыс орысша, қазақ қазақша, неміс немісше сөйлейді. Кино деген әрбір ұлттың деңгейін көрсететін нәрсе емес пе? Ұлттың насихатын жасайтын, ұлтты ең көп танымал ететін сала – осы кино өнері. Кешегі "Қыз Жібекті" бүкіл қазақ элитасы жабылып жүріп түсірді. Нәтижесінде қандай фильм дүниеге келді! Ал қазіргі қазақ элитасы жабылып жүріп түсіріп жатқан фильм бар ма?
Қазір фильмді бір-ақ адам түсіреді. Сосын туындысын көрермендер қабылдамай жатса, ол соған көрерменнің өзін кінәлайды. "Бұл – менің көзқарасым, дүниені қабылдауым" дейді режиссер. Менің ойымша, кино бүкіл халыққа түсінікті болуы қажет. Орыстардың фильмдерін қарасаңыз, итіне дейін орысша сөйлейді. Қарап отырсаңыз, орыстың даласын қалай әдемі көрсетеді, музыкасын қалай қояды... кең байтақ Ресей, дала, өзендер, көлдер... Ауылдары қандай! Ал, біздің қазақ киносында сондай картина бар ма? Бізде бәрі аралас: аралас мектеп, аралас неке, аралас кино... Бұдан кейін ұлт қалай дамиды?
Біз экономикалық қылмыспен күресеміз, саяси қылмыспен күресеміз. Тіпті "сырттан соттау" деген де бар. Ал, енді сіз рухани қылмыспен күрескен адамды көрдіңіз бе? Қазір бізде рухани қылмыс, рухани эпидемия жүріп жатыр. Әнші қаптап кетті, аузы бардың бәрі – әнші. Ол әнші болайын демейді, ол – күнкөріс көзі. Өйткені, ақша табатын бір-ақ жер бар, ол – той. Техниканың күшімен аздап даусы бар адамның өзі әнші болып кетті. Әндердің бәрі аралас. Қазақтың әні деп түркіменнің, өзбектің, ұйғырдың әуенін айтып жүр. Сондықтан, меніңше, ең алдымен осы рухани қылмыспен күресу керек. Димаш Құдайберген секілді дарынды адамдарға жол ашу керек. Бізде үлкен сахнаға жете алмай жүрген таланттар жетерлік. Баяғыда "бұлақ көрсең, көзін аш" дейтін. Қазір бұлақтың көзін бітеп тастайды...
Менің ойымша, рухани қылмыспен күресудің бір-ақ жолы бар: рухани, мәдени, текке негізделген, кең көлемді бағдарлама жасауымыз қажет. Кеңес үкіметінің тұсында "қалдық принципімен" қалған ақша мәдениет саласына бөлінетін. Мәдениет саласы ол кезде сорлы болған жоқ. Ол кезде көзқарас дұрыс еді. Бір мысал айтайын. Соғыс кезінде Черчилльге бюджет жоспарын алып келіпті. Бюджетте мәдениет саласы ескерілмепті. Черчилль "мәдениет қайда?" деген ғой. Генералдар "қазір соғыс жүріп жатыр, мәдениет бізге не керек?" деп жауап берген. Сонда Черчилль тұрып: "онда біз не үшін соғысып жүрміз" депті. Өркениетті елдерде сол заманның өзінде мәдениет саласына сондай биік көзқарас болған.
Оқи отырыңыз: "Батыс келіп жалаңаштады, шығыс келіп тұмшалады". Зейнеп Ахметованың өзекті ойлары
Отаршылдық санадан құтылдық па?
Тәуелсіздік алғалы бері 30 жыл уақыт өтті. Аз уақыт емес, бір буын өсіп, тәрбиеленетін уақыт. Ал, енді осы 30 жылдың ішінде "егемен ел болдық, біз енді басқаға тәуелді емеспіз" дейтіндей деңгейге жете алдық па? Жалтақтауды қойдық па, отаршылдық санадан құтылдық па? Не істедік?
Менік ойымша, біздің буынның қателігі мынада: осы жылдар ішінде Алашорда көсемдерінің деңгейінде болмасақ та, соларға ұқсап тірлік істегеніміз жоқ. Небәрі 73 күн өмір сүрген Алашорда үкіметінің көсемдері қандай еді? Солардың әрқайсысы автономия болғаннан кейін күресті бастады да кетті, оған дейін де қаншама шаруа атқарды. Жүсіпбек Аймауытов психологиядан, Мағжан Жұмабаев педагогикадан, Халел Досмұхамедов медицинадан, Қаныш Сәтбаев алгебрадан оқулық жазды. Мұхтар Әуезов "Құрылыс материалдары" деген кітап жазған екен. Соның бәрі не үшін жасалды? Өйткені, олар ағартушылық жұмыстарын күшейтіп, артта қалып қойған ұлтты өсіруге жанталасты. Отаршылдық санадан тезірек арылу үшін бұлар жан-тәнімен кірісті. Сол кезде Орталық Азияның басқа елдерінде халық арасынан суырылып бірді-екілі қайраткер шықты. Ал, бізде қаншама қайраткер ұлтқа қызмет етті. Әрқайсысы – бір-бір тұлға. 30 жылдың ішінде дәл сондай еңбек істемесек те, біз солай жұмыс істеуіміз керек еді, ұлттық бағытта жұмыс жүргізуіміз керек еді.
"Аға" синдромы
Біздің буынның кейбір өкілдері "аға" деген аурумен ауырады. Ол ағасына ұқсағысы келеді, ағасын тыңдайды, ағасы сияқты сөйлегісі келеді, мәселені ағасы сияқты шешкісі келеді. Тек соның айтқанымен жүріп-тұрады. Ол ағасы туралы бірдеңе айтсаң, жаны шығып кете жаздайды. Мұның негізінде рушылдық пен жершілдік жатыр. Мен осы құбылыс қазір қайтадан гүлденіп бара жатыр ма деп қорқамын. Ал, мұндай трайбализм, рушылдық үстемдік алған жерде талантты іздеу, оған қол ұшын беремін деу – жай сөз.
Әр буынның өз қолтаңбасы, бағыты, ірі өкілдері болады. Біздің буында ондай өкілдер жоқ деп айтуға болмайды. Десе де, кешегі Алаштан қалған рухтың дамымай қалғаны қынжылтады. Соны әркім өз саласында дамыта алмай отыр. Қоғамдағы түрлі салалардың алға жылжымай отырғанының бір себебі әр адам өзінің нақты ісімен айналыспай, әр жерге тұмсығын тыға беруінде болып отыр. Мысалы, мен қаламгермін. Мен бір өткір мақала жазып, ол қоғамдық пікір туғызса, менің пайдам сол. Әркім өз саласында қызмет етіп, елге пайда келтіруі керек.
Оқи отырыңыз: Абай – бар болғаны бір-ақ кітап. Бірақ, оған бүкіл қазақтың болмысын сыйдыра білген
"Ұлттық мәселеде қателескен жоқпын"
Менің түсінігімде қателікті жөндеудің бір-ақ жолы бар, ол – еңбек ету. Таза, шынайы еңбек еткен адам өзінің қателіктерін жойып отырады. Біздің ұлы ұстазымыз Шерхан Мұртаза "ең алдымен, елге тигізер пайдаңды ойла, өз пайдаң – cоның ішінде" дейтін. Елге пайдаң тисе, өзің де жаман болмайсың дегені ғой.
Менің бір басымда қателік жетеді, бірақ, ол – ұлтқа зияны жоқ қателік. Ол менің жеке басыма қатысты ұсақ-түйек кемшіліктер деп есептеймін. Ең бастысы, ұлттық мәселеде қателескен жоқпын. Әр кезде айтатын ойымызды айтып жүрміз.
Қазір кейбір газеттерді "биліктің басылымы" деп есептейді, "осылар не жазады дейсің?" деп күмәнмен қарайды. Бұл – оқымайтын адамдардың сөзі. Оқыған, зиялы адам олай ойламайды. Біз қазір биліктің басылымында да айтатын сөзімізді, ұлтқа қажетті сөзді айтып отырмыз. Қисынын тауып айтуға болады.
