Заңгер Мәулен Спанқұлов Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне сәйкес марқұмның мұрагерлерін тағайындау қандай тәртіппен жүзеге асатынын және мұраны иелену үшін не істеу қажет екенін түсіндірді. Маманның айтуынша, заңды мұрагер бола алатын адамдар 8 кезекке бөлінеді. Егер алдыңғы кезекте тұрған азамат 6 ай мерзім ішінде тиісті құжаттарды рәсімдемесе, мұрагерлік құқығынан айырылуы мүмкін. 

– Қазақстан заңнамасына сәйкес мұрагер қалай тағайындалады?

– Мұрагерлік дегеніміз – еліміздің азаматтық кодексіне сәйкес қайтыс болған адамның мүлкінің басқа тұлғаларға, яғни мұрагеріне 2 тәсіл арқылы ауысуы. Ол өсиет және өсиет алдын ала жасалмаған жағдайда заң бойынша жүзеге асады. Марқұмның жылжымайтын және жылжитын мүлкі, интеллектуалдық меншігі, фирмалық атаулары мен тауарлық белгілерімен бірге қарыздары да мұраға қалады. 

Алайда келесілер мұра ретінде қалмайды:

  • заңнамалық актілер және шарттармен белгіленбеген заңды тұлғаның ұйымдардағы мүшелік құқығы; 
  • өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеуге құқық;
  • алименттік міндеттемелерден туындайтын құқықтар мен міндеттер;
  • еңбек заңнамасы және әлеуметтік қамту саласындағы заңдарының негізінде зейнетақы төлемдері, жәрдемақы мен басқа да төлемдерге құқықтар;
  • заңнамалық актілермен белгіленген жағдайларды қоспағанда, мүліктермен байланысты емес жеке мүліктік емес құқықтар.

– Марқұм көзі тірісінде өсиет жазып қалдырса, мұра қалай бөлінеді? Бұл тізімде жоқ азаматтар мұрадан үмітті бола ала ма?

– Егер марқұм көзі тірісінде өсиет құжат қалдырса, мүлік алдын ала таңдалған тұлғаларға ауысады. Бұл үшін нотариус арқылы жазбаша құжат қалдыруы жеткілікті. Адам мұрасын тек туыстары емес, бөтен тұлғаларға да қалдыра алады. 

Оқи отырыңыз: Туысыңызға несие әперіп, ол төлемей қойса, не істеуге болады? Заңгер қарызды өндіру жолын түсіндірді

Мұнымен қатар өсиетті келесі мамандар нотариуссыз жасай алады:

  • қарттар не мүгедектерге арналған шипажайлар, үйде емделіп жатқан науқастар – құжатты директор, бас дәрігер, кезекші дәрігер куәландырады;
  • госпитальда немесе басқа әскери-емдеу мекемелерінде жатқан әскерилер – емхана бастығы куәландырады;
  • теңізшілер – кеме капитаны куәландырады;
  • барлау/экспедицияларға қатысушылар – экспедиция басшысы куәландырады;
  • нотариус жоқ бөлімде тұратын әскерилер – бөлім басшысы куәландырады;
  • бас бостандығынан айырылған азаматтар – бас бостандығынан айыру орнының басшысы куәландырады.

Өсиетте аталатын куәгер құжатқа қол қояды.

– Қазақстанда бірінші кезектегі мұрагерлер мүлік және т.б.-дан бас тартса, онда бұл құқық кімге ауысады?

– Егер өсиет жоқ болса, онда мұра заң бойынша басымдығы туыстық дәрежемен анықталатын кезекпен үлестіріледі. 

  1. Мұра қалдырушының балалары, оның ішінде ол қайтыс болғаннан кейін тірі туған балалары, сондай-ақ мұра қалдырушының жұбайы мен ата-анасы. Мұра қалдырушының немерелері және олардың ұрпақтары ұсыну құқығы бойынша мұрагерлікке ие болады. Бұл мұрагер мұра қалдырушы қайтыс болған кезде немесе ол қайтыс болғанға дейін қайтыс болған жағдайда. Осындай жағдайлар кезінде мұрагерлікке қалатын капитал және басқа мүлік ұрпақтарына ауысады және олардың арасында тең бөлінуі тиіс.
  2. Мұра қалдырушының бір әке, бір шешеден туған және әкесі немесе шешесі бөлек аға-інілер мен әпке-қарындастары, сондай-ақ оның әкесі жағынан да, анасы жағынан да атасы мен әжесі. Мұра қалдырушының ата-анасы бір және ата-анасы бөлек аға-інілері мен әпке-сіңлілерінің балалары ұсыну құқығы бойынша мұрагерлікке ие болады.
  3. Тең үлеспен мұра қалдырушының туған ағалары мен әпкелері алады. Мұра қалдырушының немере ағалары мен әпкелері ұсыну құқығы бойынша мұра алады.
  4. Мұра қалдырушының арғы аталары мен әжелері.
  5. Мұрагерлер ретінде туыстық дәрежесі төртінші туыстар мұра қалдырушының туған жиендері және оның ата-әжелерінің туған ағалары мен әпкелері.
  6. Мұрагерлер ретінде туыстық дәрежесі бесінші туыстар мұра қалдырушының тумалас немере ұлдары және тумалас немере қыздарының балалары, оның немере ағалары мен апаларының балалары және оның немере ата-әжелерінің балалары.
  7. Мұрагерлер ретінде мұра қалдырушының туыстас аға-інілері мен әпке-сіңлілері, өгей ұлдары, өгей қыздары, өгей әкесі және өгей шешесі. Егер олар мұра қалдырушымен кемінде он жыл бір отбасында бірге тұрса, мұрагерлікке шақырылады.
  8. Мұра ашылған кезде еңбекке жарамсыз асырауындағылар (I, II және III топтағы мүгедектер; 18 жасқа дейінгі балалар; зейнеткерлер; 23 жасқа дейінгі көзілдірік студенттер), сондай-ақ осы кезектегі мұрагерлер қатарына кірмейтін еңбекке жарамсыз, егер мұра қалдырушының қайтыс болғанға дейін кемінде бір жыл мұра қалдырушымен бірге тұрғанына немесе жоқ екеніне қарамастан оның асырауында болса, заң бойынша осы кезектегі мұрагерлермен тең мұра алады.

Оқи отырыңыз: Қайтыс болған адамның көлік салығы бойынша берешегін кім төлейді?

Мұра бір кезекте тұрған адамдар арасында тең бөлінеді. Азаматтық кодекстің 1060-бабында егер алдыңғы кезектегі мұрагерлер жоқ болса, мұрагерлердің әрбір кейінгі кезегі заң бойынша мұрагерлікке құқық алады.

– Кім лайықсыз мұрагер деп танылады?

– Мұра қалдырушыға заң бойынша күтім жасауы керек болып, бұл міндетті орындамаған ата-аналар, асырап алушылар және кәмелетке толған балаларды "лайықсыз мұрагерлер" деуге болады. Мұнымен қатар мұра қалдырушыны қасақана өлтiрген немесе өмiрiне қастандық жасаған адамдар, мұра қалдырушының соңғы еркiн жүзеге асыруға қасақана кедергi жасаған, балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған ата-аналар лайықсыз мұрагер деп танылады.

– Мұраны қабылдау үшін қайда жүгіну қажет?

– Мұра азамат қайтыс болған күні соңғы тұрған жерінде ашылады. Егер соңғы тұрғылықты мекенжайы белгісіз болса, онда мұра ретінде қалатын мүлік тұрған жерде ашылады. Күн мен жерді анықтау мұрагерлерге мұраға құқық туралы куәлік алу үшін қажет. Мұрагер мұраға үмітті болса, бірден нотариусқа мұраның ашылу орны бойынша жүгінуі қажет. Заңға сәйкес азамат мұрагерлікке 6 ай ішінде кіріп үлгере алады. 6 айдан кейін нотариус мұрагерге мұрагерлікке құқық туралы куәлік береді. 

Азамат белгілі бір себептермен осы мерзімді өткізіп алса, сотқа жүгіне алады. Мысалы, қатты ауырып қалған жағдайда. Мұрагер сотқа дәлелді себептердің әрекет етуі тоқтағаннан кейін жарты жыл ішінде жүгінген болса. 

Оқи отырыңыз: Қазақстандықтар үшін тегін баспана алудың жолдары қандай?

Келесілерді орындаған жағдайда азамат мұрагер атана алады:

  • мүлікті иеленсе немесе басқарып бастаса;
  • басқа адамдардың талаптары, қол сұғуларынан мүлікті қорғаса;
  • мүлікті ұстап күтуге шығындарды төлесе;
  • мұра қалдырушының қарыздарын төлесе, мұра қалдырушыға тиесілі ақшаны үшінші тұлғалардан алса.

Қазақстан азаматымен қатар шетел азаматы да мұрагер атана алады. Ал егер керісінше мұра Қазақстаннан тыс жерде болса, қайта ресімдеу мұрагерлік ашылған елдің заңы бойынша жүргізіледі.

– Мұрагерлікке құқықтарды қалай тіркеуге болады?

– Мұрагер не мұрагерлер мұраның ашылу күнінен бастап 6 ай өткеннен кейін нотариустан мұра алу құқығы туралы куәлік алады. Бұл ХҚКО арқылы жүзеге асады. Егер мұраға ешкім таласпаса, құжат жылдам беріледі. Куәлік ресми түрде үй, пәтер немесе учаскеге меншік құқығын ресімдеуге мүмкіндік береді. Алайда мемлекеттік тіркеусіз меншік құқығы басталмайды. 

Құжаттар ХҚКО-ға жылжымайтын мүлік объектісінің орналасу орны бойынша беріледі. Өтінішке қоса беріледі:

  • мұра алу құқығы туралы куәлік;
  • жылжымайтын мүлікке сәйкестендіру құжаты;
  • жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу үшін төленген төлемді растайтын құжат.

Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу үшін берілетін өтінішті қарау мерзімі 3 жұмыс күнін құрайды.

Оқи отырыңыз: Зейнетақы жүйесінде қандай өзгерістер бар? Маңызды 8 сұраққа жауап

– Мұрагердің зейнетақы жинағындағы ақшасын кім шешіп ала алады?

– Марқұмның БЖЗҚ-дағы қаржысын тікелей мұрагерлері шешіп алуға құқылы. Ол үшін БЖЗҚ-ға барып шоттағы ақшаны алуға өтініш жасады. Өзімен бірге марқұмның қайтыс болғаны туралы куәлік пен өзінің заңды мұрагер екенін дәлелдейтін құжат ала баруы тиіс. 

– Қайтыс болған адамның несиесін кім төлейді?

– Марқұмның мұрасын кім алса, сол несиені төлейді. Егер несие қарызының сомасы үлкен болса, мұрадан бас тартуға болады. Ал егер мұра ретінде үй мен көлік, т.б. қалып жатса, онда несиені жабу қиынға соқпайды. Яғни таңдау еркі мұрагердің өзінде.