Өнер тарихшысы, мұражайтанушы Гүлдана Сафарованың монографиясын ұсынамыз. Гүлдана Сафарова Қарлаг тақырыбына арналған көрмелер, мұражай экспозициялары мен авторлық көрме жобаларының, сондай-ақ жас суретшілерге білім беру және Contemporary Art көрме жобаларының кураторы.
Қазақстанның шағын қалаларының бірі Қарағандыға жолыңыз түсіп жатса, пойыздан түсіп, темір жол вокзалының күту залына барыңыз да, төбеге қараңыз. Ол жерден кеңестік кезеңдегі мүсін фриздерінің фрагментін көресіз. Содан кейін қаланың ескі көшелерінде серуендеңіз. Мұнда әлі күнге дейін классикалық қасбеттер, аулаларға кіреберістегі аркалар, жабыстырылған және ойылған балкондар секілді сталиндік кезең құрылыстары сақталып қалған, кей жерлерде кеңес кезінің суретшілері безендірген экстерьерлер де кездеседі. Орталықтағы Бұқар жырау даңғылында 1952 жылы салынған Кеншілер мәдениет сарайы бар. Оның маңдайшасында еңбек, ғылым және өнер бірлігін білдіретін алты мүсін бар.
Дәл осы орталық даңғыл бойында жергілікті өнер мұражайы тұр. Ол жерге барсаңыз, жер аударылған суретшілердің туындыларын көріп, үлкен астаналық қалаларға ғана тән жоғары көркем дәрежедегі визуал мәдениеттің энергиясын сезінесіз. Бұл ерекше энергияны мұнда Қарлагтың тұтқындағы суретшілері әкелді. Олар аштыққа, ауыр жұмысқа, зорлық-зомбылыққа, шығармашылық қыспаққа төзуге мәжбүр болды. Өңірдің бейнелеу өнері тарихы солардан басталады.
"1935 жыл. Мамыр. Шөлейттегі көктем <…> Мәдени Петербург неге келді мұнда? Халық жауы атанған Петербург зиялысы көктемді осы жерде қарсы аламын деп ойлады дейсіз бе? Сандырақ дейтін-ақ сөз... Үміт отын сөндіретін ұзын барақтар дәу бір қазанның ішінде жатқандай. Екі қатар тікенек сыммен қоршалған. Сымның үстінде – мұнаралар, онда күзетшілердің тоны мен мылтығы көрінеді. Арнайы орында неміс овчаркалары бар. Қашқындарды ұстау үшін. Каторга..." (К. Малевичтің оқушысы, авангардист суретші В. Стерлиговтың естеліктерінен).
"1944 жыл. Институт. Өмір қайта басталғандай. Бірақ бәлежала аяқ астында екен: қолдан ұйымдастырылған іспен тоғыз жылға сталиндік лагерьге жіберді. Ухта. Балқаш. Тұлғалық келбетіңді таптау, қорлық, аштық, кемсіту, ауыр еңбек. Өлім де алыс емес. Өнерді ойлауға мұрша жоқ. Тіпті жадыңнан шығып кеткендей. Бәрі де біткен сияқты көрінді" (Л. Кропивницкийдің естелігінен).
Лагерьге қамау, жер аудару және ату жазасы – 1930 жылдардағы сталиндік қуғын-сүргіннің құралдары. Қарлаг 1931 жылы салынып, жиырма жылдан астам уақыт бойы өкіметке жақпағандардың тағдырын күл-талқан еткен машина болды.
Лагерь – ерекше әлем, қатаң жүйе. Сонымен қатар ол кеңес қоғамының шағын көрінісі болды, онда да мәдени-тәрбие жұмысын жүргізу керек еді. Қарлагтың құрылымы өте күрделі болды. Көптеген бөлімі бар еді: әкімшілік-шаруашылық, есеп-орналастыру бөлімі және мәдени-тәрбие бөлімі де болды. Осы бөлімнің негізінде лагерь желісінде суретшілер безендіру жұмысымен айналысқан шеберханалар құрылды, клубтар салынды, үгіт бригадалары, спектакльдер, бейнелеу студиялары және суретшілер көрмесі ұйымдастырылды. Үгіт бригадасының құрамына музыканттар, актерлар, суретшілер кірді.
Жер аудару. Жер аударылғандарды ауылдық жерге орналастырды, олар ұдайы бақылау органдарында тіркеліп жүруі керек болатын. 1930-40 жылдары Қарағандыда Суретшілер одағының бөлімі болған жоқ, ал әдетте суретшілер сол жерден жұмыс табатын. Сонымен қатар ауылдық жерде ондай мамандарға мүмкіндік аз. Сондықтан жер аударылғандар аштан өлмес үшін кез келген жұмысқа келісе беретін.
Лагерьден босатылғаннан кейін үлкен қалаларда тұруға рұқсаты жоқ суретшілер де жер аударылғандар болып саналды. Ұйғарым бойынша олар бірнеше жыл Қарағандыда тұрып жұмыс істеді. Біреулері өмірінің соңына дейін тұрды, бірақ көбі туған қалаларына оралды.
Қарағандыдағы осы бір қиын өмір кезеңінен ел көлемінде танымал немесе туған қаласы мен өңірінде әйгілі қарапайым суретшілер, оқу орнында тұтқындалған көркемөнер саласының студенттері, әуесқой суретшілер өтті... Олардың қаншасы лагерьде болғаны, қаншасы жер аударылғаны белгісіз.
Оқи отырыңыз: "Шөлдегі Лувр". Қайта оралған есімдер
Тағдырдың тәлкегі – әйгілі суретшілердің өмірі мен шығармашылығының қарағандылық кезеңі
Генрих Фогелер – неміс суретшісі, югендстиль (модерн) өкілі. 1941 жылы Қарағанды облысындағы Корнеевка ауылына жер аударылды. Қазақ жері оның өмірінің соңғы кезеңі болды. 1942 жылы Фогелер аштық пен аурудан Хорошевское ауылының ауруханасында қайтыс болды.
Вера Ермолаева – әйгілі авангардист суретші, К. Малевичтің серіктесі. 1934 жылы куғын-сүргінге ұшырап, Қарлагқа этаппен жеткізілді. 1937 жылы оған жаңа айып тақты, соның негізінде Қарлагта ату жазасына кесілді.
Артур Фонвизин – 1910-1920 жылдардағы әйгілі "Голубая роза", "Бубновый валет", "Маковец" бірлестіктерінің қатысушысы. 1942 жылы тегі неміс болғаны үшін Қарағандыға жер аударылды. 1943 жылы танымал кеңес суретшілерінің араласуымен Мәскеуге оралды. Шығармашылық тағдырында "Старая Караганда" атты акварель топтамасы із боп қалды (Иллюстрацияларды қараңыз).
Владимир Эйферт – аса көрнекті суретші, орыс импрессионизмінің ізбасары, антиквариат бойынша эксперт, А.С. Пушкин атындағы мемлекеттік бейнелеу өнері мұражайының директоры. 1941 жылы Қазақстанға жер аударылды. Жіберілген жері – Қарағанды облысының Пушкино ауылы, 1943 жылы суретшіге Қарағандыда тұруға рұқсат берілді. Владимир Эйферт суретші-педагог ретінде өңірдің өнер тарихына айтарлықтай үлес қосты.
Владимир Стерлигов – Малевичтің оқушысы, В. Ермолаева және Л. Юдинмен дос болды, олармен бірге "көркем-пластикалық реализмнің" қағидаларын дамытты. 1934 жылы жазаланып, 1938 жылға дейін Қарлагта болды. Кейін екінші орыс авангарды суретшісі ретінде әйгілі болды.
Лев Кропивницкий – Коми АКСР Ухто-Ижем лагерінен және Қазақ КСР Степлагынан өтті. Босатылғаннан кейін екі жыл Балқаштың Мәдениет сарайында жалданбалы жұмысшы болып істеді (сахнаны безендіру, режиссура, бейнелеу студиясын басқару). Балқашта алғашқы абстракцияларын сала бастады. Оның шығармашылық әдісі Қазақстан жерінде қалыптасты. Кейін әйгілі мәскеулік нонконформист суретші болды ("Лианозовская группа").
Александр Чижевский – әйгілі биофизик, гелиобиология және аэроиондаудың негізін қалаушы, әуесқой суретші. 1942 жылы жазаланып, Карлагқа жер аударылды. Босатылғаннан кейін 1959 жылға дейін Қарағандыда тұрды.
Йокояма Мисао – әйгілі жапон суретшісі. Қарағандыға әскери тұтқын ретінде келді (1945 жылдардан 1950 жылдарға дейін). Жапонияға оралғаннан кейін, 1956 жылдың қаңтар айында Йокояма Мисао Қарағандыда алған әсерінің негізінде жеке көрмесін өткізіп, Жапонияға танымал болды.
Роберт Граббе – танымал график, иллюстратор-суретші, декупаж техникасымен жұмыс істеді. Д. И. Митрохин, Е. С. Кругликова, В. Д. Замирайлоның оқушысы, 1951 жылы Қарағандыға жұмыспен келеді. Карагандагипрошахт кәсіпорнының суретшісі болады. Көшіп келуінің себебі қуғын-сүргіннен қашу болуы мүмкін. 1991 жылы Қарағандыда қайтыс болды.
Үлкен театрдың бас суретшісі Петр Иванович Соколов Қарлагта мерзімін өтеді. Қайтыс болған күні белгісіз. Шамамен 1937 жыл. В. Стерлигов естеліктерінде П. Соколов және оның Қарлагта салынған "Политбюро" деген суреті туралы үзінді бар. Бұл суретшінің лагерьде отырып өкіметті сынайтын сурет салуының сирек мысалы.
Суретшілер тым көп. Әрқайсы өзінше маңызды, әрқайсын үлкен билік машинасы басты. Суретшілердің көбі көп жыл бойы айдалып жүргендіктен, толықтай шығармашылық еркіндікте жұмыс істей алмады.
Тағдыр қудаланған суретшілер өмірінен бірнеше сюжеттің басы көрінеді.
- Бірінші сюжет – Тұлғаны басып-жаншу жағдайындағы өнер (Қарлаг).
- Екінші сюжет – суретшілер мен қала, қудаланған суретшілердің әлеуеті арқасында өңірдегі өнердің пайда болуы мен қалыптасуы.
Оқи отырыңыз: Қазақстандағы корейлердің алғашқы қыстауы. Жер аударылған жандардың естелігі
Бірінші сюжет: қысым жағдайындағы өнер
Қарлагтың мәдени өмірі мен жер аударылған суретшілер өмірінен көп мәлімет қалған жоқ. Жазасын өтеген суретшілердің өнері туралы алғашқы терең зерттеулер 80 жылдардың соңында, Қарағандыда облыстық бейнелеу өнері мұражайы ашылғаннан басталды. Мұражай қызметкерлері шеберханаларды аралап, Мәскеуге, КСРО-ның басқа да қалаларына барып жүрді. Суретшілердің арасында әлі де көзі тірілері болуы мүмкін болғандықтан, олардың естелігін жазып алу және мұражай коллекциясына суреттерін, графикасын, мүсіндерін, құжаттарын сатып алу маңызды болды. Баспасөзде хаттар, лагерьдегі өмір туралы естеліктер шыға бастады. 1990 жылдардың басы – 2000 жылдардың соңында Қарлаг мұрағаты зерттеу үшін ашылды. Сол кезде ғана олардың лагерьдегі өмірінің кей тұстарын көрсететін құжаттар табылды (жауап алу хаттамалары, түсіндірмелер, қаулылар)...
Генрих Фогелер: "...Бұл жерде не ағаш, не бұта жоқ. Жел... Жел... Қатты боран. Бұл менің суық тиген өкпем үшін жайсыз. Өмірімнің соңын басқаша елестетуші едім..." Г. Фогелердің Теодор Плевьеге 20.10.1941 жазған хатынан.
Лев Кропивницкий: "1949 жылғы 4 тамыздағы 7?19 қаулысынан. Тұтқын Кропивницкий әйнекпен қолын кесіп, өзін-өзі өлтіруге талпынды, себепсізден-себепсіз жұмысқа шықпады.
Қаулы: Тұтқын Кропивницкий жасаған қылығы үшін 5 тәулікке карцерге қамалсын". (Орфографиясы түпнұсқадағыдай сақталды – Г. С. ескертпесі). Л. Кропивницкийдің жеке ісінен. Қарлаг мұрағаты.
Вера Ермолаева: "Көрмені дайындауға суретші ретінде қабылданып, керемет плакаттар салды, жұмысты беріле істейді, енді Мәскеудегі көрмені дайындауға да қатысады. Екпінді деп есептеуге болады". Тұтқынның жұмыс күндер есебі картасынан алынған өндірістік сипаттамасынан. № 91342 жеке іс". Вера Ермолаеваның жеке ісінен. Қарлаг мұрағаты.
Жеке ісінде Вера Ермолаеваның ату жазасына кесілгені туралы қаулы да бар. 1937 жылы 25 қыркүйекте ол босатылуы керек болатын, соның ертесіне өзін атып тастайтынын ол білмеді... В. Эйферт өтінішінде былай деп жазады: "Қарашада (1942 – Г. С. ескертпесі) ұжымшар маған күзетші жұмысын тапсырды. Бір ай бойы 12 сағат үзіліссіз, суық пен желде тонсыз кезекшіліктің ақыры плеврит ауруына әкеп соқты; бір ай бойы жаттым, әлі де оңалған жоқпын...".
Лагерьде болған не жер аударылған суретшілердің туындыларын көрген кезде таңғаласың. Олардың жұмысында драматизм немесе өздері бастан кешкен қиыншылық жоқ. Өкімет лагерь өміріне байланысты нәрселерді салуға тыйым салатын. Патриоттық мәні бар суреттер, портреттер, репродукциядан көшірмелер салуға рұқсат ететін.
Куәгер Е. М. Анцелович-Зинченконың суретші А. Григорьев туралы естелігі бар: "Арық, ақ шашты, жүзі ашық, дауысы бәсең болатын. Барақта тұрған жоқ, Долинка кеңсесінің артындағы кішкентай болғанымен бөлек бөлмеде тұратын. Оның сурет салуға құқығы жоқ еді, оған сурет салуға да, пейзаж салуға да тыйым салынды. Тек лагерь атрибутикасы жоқ портреттер және ашықхаттардағы әйгілі суреттерден көшірмелер ғана сала алатын. Қарағандыға барғанымда ашықхаттар әкелетінмін, Григорьевке сурет салуға дайындыққа көп көмектесетінмін – қаптарды сөгемін, тігемін, суретші оларды жұмысқа дайындап, кенепке сурет салады". Өзі арық, өзі ақ шашты бұл суретші кезінде, 20 жылдары революцияға дейінгі Ресей суретшілері ассоциациясының және Кеңес суретшілер одағының ұйымдастырушысы және жетекшілерінің бірі болды.
Суретшілердің тыйым салынған тақырыпта сурет салып, оны тінтуден (шмоннан) жасыра біліп, содан кейін оны сыртқа алып шығуы өте сирек. Оны істегеннің бірі Юло Соостер, оның суреттерінің бір бөлігі мәскеулік "Мемориал" мұражайында тұр: "Лагерьде Юло суретші болып істеді. Күндіз ұйықтап, түнде салды. Ол тұтқындардың портреттерін 5 рубльге салатын. Сонымен қатар, суреттерді үйге жіберуден үміттеніп зонаны да салған. Ол үшін басы бәлеге қалуы мүмкін еді, бірақ Юло басқаша жасай алмады" (әйелі Л. Соостердің естелігінен).
Кейін, 50 жылдардың басы мен 60 жылдардың аяғында Юло Соостер мәскеулік андеграунд суретшісі ретінде әйгілі болды (Иллюстрацияларды қараңыз).
1980 жылдардың соңында Лев Премировтың суреттері Қарағандыда жаңалық болды. Ол Балқаш пен Ухтада лагерьдегі ауыр күндерін өткерді. Қарағандыда қалды, суретші ретінде мүмкіндігін көрсете алмады. 1978 жылы қайтыс болды. Лагерьдегі өмірін естеліктеріне негіздей отырып суреттеді. Бұл оның өнерінің өмірінің соңына дейінгі тақырыбына айналды: "Неге қайталаймын? Солай істеуге мәжбүрмін. Мен көбейіп бара жатырмын. Менің жазуым, суреттерім, бүкіл еңбегімнің көзін құртып жатқанын білемін, өйткені ол биліктегілерге ұнамайды және сол билікке шыдап жүргендер үшінде төзгісіз".
Әңгіме ГУЛАГ-тың мәдени-тәрбие бөлімі ұйымдастырған көрме-байқау туралы, онда Макарова, Меницкая, Изнар, Артобатская, Матковская сынды суретшілердің 6 жұмысы ұсынылды. Құжаттан лагерьдегі суретшілерге қандай тақырыпта жұмыс істеуге рұқсат екенін түсінуге болады. Суреттердің атауы оны айқын көрсетеді: "Клятва пионера" (Пионердің анты), "Увод в рабство" (Құлдыққа жетектеу)... Мұндай көрмелер лагерьдің барлық бөлімінің клубтарында өткізілді.
Бөлімдерде лагерьдің бейнелеу студиялары жұмыс істеді, дәлірек айтқанда сурет үйірмелері болды. Ол туралы Дагмара Евстешинаның естелігі бар: "Отбасым ІІХК Қарлаг орналасқан Долинка (Доля – тағдыр дегеннен шыққан) кентіне жіберілді. Сурет үйірмесіне баратын клуб есімде, оны тұтқында отырған суретші әйел жүргізетін. Сабаққа қарулы күзетшінің айдауымен келетін. Бос уақыты бола қалса, алты жасында қайтыс болған қызының суретін салатын. Суретші берілген эскиз бойынша үлкен суретті майлы бояумен салды. Ол эскизді кейін маған сыйлады...". Лагерьдегі бейнелеу студиясы аймақтағы бірінші студия болуы мүмкін, бұл Қарағандының мәдениеті тарихы үшін маңызды факт.
Жоғарыда аты-жөні аталған суретшілер туралы ақпарат толық емес. Артобатская Долинка және Спасск клубтарында бейнелеу өнері студиясын жүргізді. Көрнекті француз якобині Иснардың ұрпағы Наталья Изнар Отан сатқынының отбасы мүшесі ретінде қамауға алынды. Лагерьде ол "Где-то в Москве", "Урок жизни" спектакльдерін көркемдік жағынан безендірді. Оның Қарлагтан жазған хаттары қалды, онда суретші Қазақстанда тұрған жылдарын баяндайды: "Осы жылдар ішінде өмір мені есейтті, жүрексіздіктен, долы мінезден құтылдым". Наталья Изнар, Алла Васильева және Мария Мыслина деген үш суретші Қарлагта достасты. Оларды ұқсас ойлайтыны ғана емес, Мәскеу мен Ленинградтың үздік шеберлерінен оқығаны да біріктірді.
Мария Мыслина аса танымал емес, қарапайым суретші болды, бірақ оның шығармашылық дарыны ерекше еді. Қарлагтан кейін Чебоксарыда және Владимирде жұмыс істеді. 1955 жылы Мәскеуге оралды. Лагерьде Мыслина "бояу фабрикасында, шеберханада жұмыс істеді, майлы бояу және гуашьпен сурет салды, суретші Л.И. Покровскаямен бірге көркемөнер спектакльдерін безендірді" (Иллюстрацияларды қараңыз).
Жазасын өтеп жатқан суретшілердің биографиясында лагерьдегі спектакльдер туралы ақпарат жиі кездеседі, мәдениет клубында қойылатын спектакльдер Қарлагта өте әйгілі болатын. Ең жарқын естеліктердің бірін В. Стерлигов қалдырды: "Біз азат жандарға арнап "Доходное место" (Тиімді орын) спектаклін қойдық". Біз дегенім – "зактар". "Зактар" деген – тұтқындар, сен адам емессің, жәй ғана "зек" не "заксың". Режиссерлер, әртістер, суретшілер және т. б. ЗЕКТЕР. Суретшілері – П. И. Соколов, В. М. Ермолаева, Володя Дубинин және В. В. Стерлигов. Бұлар – Мәскеу, Ленинград, Киев, Харьков, Одесса және басқа қалалардың өкілдері.
"Еркін жалдамалылардың", яғни күзетшілердің әйелдері бізге дастарқан жайды!!! <…>Үшінші бөлімнің (ең қатал) бастығы Клюшиннің әйелі аса мейірімді екен. Тамақтан кейін ол қолын кәмпит толы ыдысқа салып, біз жаққа кәмпит шашатын. Біз оны ұстап алуға тиіс едік".
Екінші сюжет: өңірде өнердің пайда болуы мен дамуы
30-40-жылдары Қарағанды кеншілер қаласы болды, мәдениет пен білім саласындағы институттар енді-енді қалыптаса бастады. Театрлар, мәдениет клубтары ашылды, бірінші кинотеатр салынды, Мұғалімдер институты ашылды. Бірақ Суретшілер одағы сияқты мемлекеттік ұйым болған жоқ. Мұндай құрылым суретшілердің жұмысын реттеп, туындыларын тарату үшін керек еді. Онсыз суретшінің жағдайы мәз болмайды. Владимир Стерлиговтың каталогында оның 30-жылдардың соңында Суретшілер одағының ұйымдастыру бюросын басқарғаны туралы қысқа ғана айтылған. Бірақ ұйымдастыру бюросының ізі әлі күнге дейін табылған жоқ.
Қарлагта көркем-өндірістік шеберханалар мен Суретшілер одағының бөлімдерін құру мақсатында жазасын өтеп жатқан суретшілер тіршілік ету үшін кез келген жұмысқа келісуге мәжбүр болды. Ең көп тараған жұмыс – безендіру (плакаттар, маңдайшадағы жазулар, хабарландырулар, құрмет тақталары, социалистік жарыстардың кестелері, екпінділердің портреттері, қоғамдық ғимараттардың интерьерлері және т. б.), жергілікті театрлар мен мәдениет клубтарындағы сахнаны безендіру. Мәдениеттің бұл қабаты әлі зерттелмеген. Әлі күнге дейін Қарағандының бір бұрышындағы бұрынғы қарапайым басқарма, зауыт не асхана ғимаратынан тұтқындағы суретшінің жауһар туындысын көріп қалуға болады, сол жерден күнде өте шығатын адамдар оны байқамауы да мүмкін. "Өте шығатын" деген сөзді бекер айтып отырған жоқпыз, аса танымал емес және ұмытылып кеткендерді осы сөз дәл суреттейді. Олар туралы бір-екі ауыз сөз ғана жаза аласың, өйткені олардың Қарағанды жерінде тұрғанының ізі қалған жоқ. Оның себебі бұл жерде бейнелеу өнеріне деген көзқарас басқаша, ол көзқарасты жазаланған суретшілер өздері әкелген болатын.
Қазір Қарағандыда жер аударылғандар безендірген нысандар аз. Олардың бірі – 1952 жылы салынған темір жол вокзалы, оны негізінен "зектерден" тұратын суретшілер тобы безендірген. Күту залдарында мүсін фриздерінің бір бөлігі ғана қалған.
Сол суретшілердің аты-жөнін анықтадық.
- Евгения Овощникова – Харьковтан келген мүсінші, 1920 жылдары Голубкинаның шеберханасында оқыған;
- Леонид Усайтис – халық жауының ұлы ретінде Оралдың еңбек армиясында болды, кейін Қарағандыға анасы үшін келді;
- Анна Шитикова – Мәскеуден, 1905 жылғы Мәскеу көркемсурет мектебінің түлегі. Кейін "Ер Төстік" қазақ ертегісін безендірген, қазір ол жұмыс Ә. Қастеев атындағы мемлекеттік өнер мұражайында тұр;
- Нестор Кисилевский – Львовтан, кейін танымал қарағандылық мүсінші болған;
- Юрий Гуммель – Е.С. Овощникованың шәкірті, мүсін фриздері эскиздерінің авторы;
- Николай Бакланов – жергілікті мүсінші.
30-50 жылдары суретшілер жұмысты Қазақ және Орыс драма театрларынан табатын. Сол суретшілердің біразының тізімі: К. К. Самусьев (Ленинград), А. А. Соглобов (Севастополь), Л. Гамбургер (Мәскеу, Строганов мектебінің түлегі), Е. Левина Розенгольц (Мәскеу, Р. Фальктің шәкірті, Краснояр өлкесінде лагерьде мерзімін өтегеннен кейін Қарағандыға жер аударылған), А.Ф. Алмазов (жоғары көркемсурет және техникалық шеберхана түлегі, А. Осьмеркиннен оқыған), Д. Г. Крейн (Киев)...
"Мұнда театр бар. Бұл мәдениет сарайы ерекше әдемі. Біз қазақ тілінде ертегі қоямыз, мен үшін қызық жұмыс болғалы тұр: бұл жерде жылан да, жылқы да, алыптар да, әдемі өрнек те, ою мүсін де, бір сөзбен айтқанда, неше түрлі жұмыс бар..." (Ева Левина-Розенгольцтің 1954 жылы 17 қазанда жазған хатынан).
Қарағанды облыстық мұрағатында "Социалистік Қарағанды" газетінің тігіндісі сақталған. 1950 жылдардағы газеттен "Л. Гаврилов" деп белгіленген Карикатураларды көруге болады. Бұл суретші Л. Гамбургердің лақап аты, ол 1941 жылы тегі неміс болғаны үшін жер аударған. Леонид Гамбургер газетте, театрда жұмыс істеді, сонымен қатар облыстық тарихи-өлкетану мұражайының бірінші экспозициясын безендірді.
Оқи отырыңыз: Қарағанды концлагерінің құпиясы. Сіз білмеген деректер
Суретші педагогтар және олардың өңірдің бейнелеу өнерінің қалыптасуындағы рөлі
Қатаң сыннан өтіп жатқан адамның алдында әрдайым сұрақ тұрады: тірі қалудың амалы қандай, өмірдің осы сюжетінің мәні неде және әрі қарай не істеу керек?
Біреулер қиындыққа төзбей, шарасыздық танытты, кейін өмірінің соңына дейін сол кездегі жарақатты ұмыта алмады.
Енді біреулері өкіметпен қақтығысудан қорқып, қарапайым, тыныш өмірді таңдады, "көзге түскісі келмеді". Қарағандыдан кейін туған қалаларына оралып, қарапайым безендіру жұмысымен айналысты. Суретшілердің көбі осындай болды.
Тағы біреулері өнерде жаңа жол іздеді, мысалы, В. Стерлигов, Л. Кропивницкий, Ю. Соостер. Лагерь тәжірибесі олардың көркемдік санасына қатты әсерін тигізді, шығармашылық әдістерін өзгертті. Мәскеуге оралғаннан кейін олар өнерде айтарлықтай жетістікке жетті.
Тағы бір топ – Қазақстан үшін ерекше адамдар. Неліктен ерекше? Олар шексіз қазақ даласын, осы даланың тоқтаусыз желін жақсы көріп, қалған өмірін Қарағанды жеріне арнады.
Олар өмірінің мәнін Қазақстанда тапты. Осында қалды. Әңгіме педагог суретшілер Владимир Александрович Эйферт пен Павел Петрович Фризен туралы. Е. Овощникова, Л. Кропивницкий сияқты басқа жер аударылған суретшілердің ар-намысына тиетін ойымыз жоқ, олар да Қарағанды және Балқаш бейнелеу студияларында жұмыс істеді (қарағандылық мүсінші Гуммель Е. Овощникованың шәкірті болды).
Алайда, Владимир Эйферт пен Павел Фризен аймақтың бейнелеу өнерінің қалыптасуында маңызды рөл ойнады.
Аймақтың өнер тарихындағы ең маңызды тұлға – Владимир Эйферт.
В. Эйферттің биографиясын зерттеушілер бірнеше рет жариялады, сондықтан оның тағдырының басты кездерін ғана еске алуды жөн көрдік.
1920 жылдары Мәскеуде "Жар-Цвет" қоғамының мүшесі болды, осы кезеңде И. Грабарьмен достасты.
1930 жылдары КСРО Сауда өкілдіктерінде антиквариат жөніндегі сарапшы болды, Мәскеудегі Пушкин атындағы Мемлекеттік өнер мұражайының директоры, Мемлекеттік Третьяков галереясының ғылыми хатшысы және директорының орынбасары, Мәскеу Суретшілер одағының мүшесі.
1941 жылы неміс ұлтының өкілі ретінде Қазақстанға жер аударылды.
1941 жылдан 1943 жылға дейін Қарағанды облысының Пушкин ауылында мерзімін өтеді.
1943 жылы қалада жұмыс істеуге рұқсат алды, ал 1947 жылдан бастап Киров атындағы шахтаның бейнелеу студиясында сабақ бере бастады.
Владимир Александрович Эйферт тек дарынды суретші, орыс импрессионизмінің өкілі ғана емес (Иллюстрацияларды қараңыз), керемет мұғалім де болды. Оның бейнелеу студиясы нағыз көркемдік деңгейі жоғары мектеп болды. "Ол жүзден астам оқушы тәрбиеледі, алғашқы көркемөнер көрмелерін ұйымдастырды", – деп жазды өнертанушы Н. Иванина В. Эйферт туралы. Оның оқушылары елдің көркемөнер саласындағы үздік жоғары оқу орындарына оп-оңай түсетін. Олардың көбі қайтып оралып, қарағандылық суретшілер болып шықты. Олардың арасында Гилярий Гилевский, Николай Жирнов, Илья Хегай, Алексей Цой, Юрий Перепелицын, Владимир Буш бар.
Эйферттің оқытушы ретіндегі әдісі қандай болды? Оның оқушылары ойын түрінде жұмыс істеді, анатомияны, түстануды зерттеді. Көшірме жасауға көп назар аударатын, этюд салуға шығатын. Қарағандыда мұражайлар жоқ болғандықтан, Эйферт көшірме жасауға өзінің суреттерін бергені белгілі. Бейнелеу студиясының жұмысы нәтижесінде Алматыда, Мәскеуде бірнеше көрме өтті. Қарағандылық газеттердің бірі Эйферттің студиясында 60 адам оқығанын жазады, көрмелердің бірінде 200-ден астам сурет көрсетіліп, олардың 22-сі республикалық көркемөнер көрмесіне таңдалған екен. Эйферт Мәскеуге қайтып оралмады. 1960 жылы Қарағандыда қайтыс болды. Оның суреттерінің бір бөлігі Қарағанды облыстық өнер мұражайында сақтаулы, бірақ ең үздік туындылары Ә. Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайы қорында сақтаулы (Алматы).
Эйферттің шәкірттерінің бірі Виктор Буш (ол жер аударылған отбасынан шыққан) Эйферттен кейін өнерден сабақ берді. 1964 жылы Пенза қаласындағы Савицкий атындағы көркемсурет училищесін бітіріп Қарағандыға қайтып оралды да, 20 жыл бойы жұмысшы жастардың кешкі мектебі және Кеншілер мәдениет сарайының бейнелеу студиясында сабақ берді. Қарағанды суретшілерінің негізгі бөлігі В. Буштың оқушылары.
Павел Петрович Фризен – 20 жылдары К. Юонның оқушысы болды, көркемсурет бойынша Харьковта және Мәскеуде білім алды. 1935 жылы тұтқындалып, Қарлагқа жіберілді. Босатылғаннан кейін Литвиновка ауылында суретші-безендіруші болып жұмыс істеді. Кейін Қарағандыда тұрып, 1955 жылдан 1966 жылға дейін Кеншілер мәдениет сарайы жанындағы бейнелеу студиясында сабақ берді. П. Фризеннің замандастарының естеліктері бойынша, студияда 12 жастан 60 жасқа дейінгі адамдар оқыған. Фризеннің көптеген оқушысы да В. Эйферттің шәкірттеріндей елдің көркемсурет мектептері мен осы саладағы жоғары оқу орындарына түсті де, кейін Қарағандыға оралды. Шәкірттері арасында қарағандылық суретшілер Л. Смаглюк, А. Сыров, Ю. Вольф, С. Конуров бар.
Суретшінің мұрасынан 60 жылдардың бейнелеу өнері реалистік дәстүрінде орындалған аздаған этюд қалды. 1978 жылы Қарағандыда қайтыс болды.
Жақында интернетте 1960 жылдан 1966 жылға дейін П. Фризеннің шеберханасында оқыған Станислав Мастеровтың естелігі жарияланды. "Мұрат Әуезов киелі Севастианды рухани әкем деп атаса, менің өкіл әкемнен бөлек тағы бір адам бар. Мен Пал Петровичтің ой-өрісінің биіктігін, адамгершілігін және тартымдылығын ерекше айтар едім, оны бәрі жақсы көретін. 85 жылдығына 25 оқушысы келіп, ұстаздың 25 портретін салды. Өмірімнің ең жақсы кезі – <…> Қарағандыдағы бейнелеу студиясы!" (Орфография және сөйлеу стилі түпнұсқадағыдай сақталды – Г. С. ескертпесі).
Тағы бір сюжет...
Бұл сюжеттің фабуласы күрделі. Ол біздің әңгімеміздің картасына Алматыны қосады.
Міне, тағдырдың қысқаша көріністері. Қазіргі таңда белгілі қазақстандық суретші Абрам Черкасский 1938 жылы Қарлагқа қамалған болатын. 1940 жылы 19 тамызда босатылып, Киевке оралды. 1941 жылы Қазақстанның Ақтөбе қаласына эвакуацияланды, Ақтөбеден Алматыға Мемлекеттік көркемсурет мектебінің оқытушысы қызметіне ауыстырылды. 1941-1960 жж. – Алматыдағы Н. В. Гоголь атындағы Мемлекеттік көркемсурет училищесінің профессоры. Оның шәкірттері арасында Қазақстанның танымал суретшілері С. Мамбеев, Қ. Телжанов және тағы басқалар бар.
Владимир Стерлиговтың хикаясы да осыған ұқсас. Қарлагта болды, 1938 жылы босатылды, 1939 жылы Мәскеу түбіне көшті. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда майданға шақырылды. 1942 жылы ауыр контузия және госпитальден кейін Алматыға келіп, 1945 жылға дейін тұрды. Алматыда Стерлигов белсенді қызмет атқарды: Суретшілер одағында студия ұйымдастырды; көркемсурет училищесінде сабақ берді; радиода әдеби хабарлар жүргізді; балалар кітаптарына иллюстрация салды; көрмелерге қатысты. 1945 жылдың қараша айында Ленинградқа оралды.
Осылайша, лагерьден кейін туған қалаларына аман-есен оралған Қарлагтың екі суретшісі Қазақстан жеріне қайтадан келді. Олардың екеуі де осында суретші ретінде қалыптасып, оқытушы, ұйымдастырушы ретіндегі дарынын көрсетіп, республиканың көркемөнер саласына айтарлықтай ықпалдарын тигізді.
Алматының сюжеті мұнымен аяқталмайды...
Рустам Хальфин – көрнекті интеллектуал суретші, Қазақстанның Contemporary Art патриархы, тіпті "әкесі" десек те жарасады. Жас кезінде Мәскеуде оқыды. 1971 жылы Владимир Стерлиговпен танысты. Бұл оның болашақ тағдырын анықтап, шығармашылық әдісіне әсерін тигізді. Авангардтың бүлікшіл жаңашыл рухы Хальфиннің тұлғасы арқылы Қазақстанның 90жылдар ортасындағы өнерінің трансформация көздерінің бірі болып шықты. Осы кезеңде өзекті болған өнер өзінің Алматыда кеңінен өркендеп, жаңа территорияны игере бастаған еді.
Бірақ, ол басқа әңгіме...
Автор Г. М. Сафарованың ескертпесі
"Лагеріміз қалаға айналды..." мақаласына Қарағанды облыстық бейнелеу өнері мұражайының алғашқы қызметкерлерінің зерттеулері (80-90 жылдар): өнертанушы Н. Иванина, өнертанушы Л. Плетникова (Тужикова), өнертанушы Г. Сафарова және қарағандылық өлкетанушы Ю. Попов, журналист Е. Б. Кузнецованың зерттеулері негіз болды.
Дешт-и-Арт орталығының жобасы аясындағы Г. М. Сафарова мен Л. Н. Плетникованың бірлесіп жасаған зерттеулері (2000 жылдардың басы). Оның нәтижесінде 2001 жылы "Сорос Қазақстан" қорының қолдауымен "Когда искусство уходило из памяти" кітабы шықты.
Репрессияға ұшыраған суретшілерді зерттеу әлі аяқталған жоқ. Бұл жұмысты қазір Қарағанды облыстық бейнелеу өнері мұражайының жаңа ұжымы жалғастырып жатыр.
"Жадыңнан өшпес" жинағы "Сорос-Қазақстан" қорының қолдауымен Open Mind жобасы аясында орыс тілінде жарық көріп, кейін қазақ тіліне аударылды. Монография редакторлары: Жұлдызбек Әбілғожин, Михаил Акулов, Александра Цай, қазақ тіліне аударғандар: Әнуар Дүйсенбинов және Жұлдыз Әбділда. Сондай-ақ, жоба аясында қуғын-сүргін тақырыбы бойынша әзірленген виртуалды көрмемен осы сілтеме арқылы өтіп танысуға болады.
