Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Нұр-Сұлтанда бой көтерген модульді жұқпалы аурулар ауруханасына барған кезде еліміздің барша дәрігерлеріне қарата сөз арнады:

"Сіздер пандемиямен күресте алдыңғы шепте жұмыс істеп жүрсіздер. Сіздерге ризашылығымыз шексіз. Күндіз-түні тынбай еңбек етіп жатырсыздар. Өкінішке қарай, Алматыда дәрігерлерімізді індеттен қорғай алмадық. Қазір қалыптасқан Төтенше жағдайды жою үшін күресудеміз. Сондықтан абай болғандарыңыз жөн, ең алдымен, өз денсаулықтарыңызды сақтаңыздар!"

Осы орайда Informburo.kz денсаулық саласы мамандарына күрделі кезеңде түрлі қиындықтарды еңсеруге арналған нақты практикалық кеңестерден тұратын "Мамандарға қамқорлық. Қиын кезеңге практикалық кеңестер" кітабының мәтінін ұсынады.

Бұл не кітап?

Бұл кітап жан-жақтан қауіп пен жауапкершілік қысымы төніп тұрған жағдайда жұмыс істеуге мәжбүр мамандарға арналған кеңестер мен ұсыныстарды қамтиды. Кітапшаны о баста голланд ғалымдары жазып, ағылшын тіліне аударылған. Сорос-Қазақстан қорының қолдауымен ағылшын тілінен қазақ тіліне аударған Назгүл Қожабек.

Кітаптың құрылымы қандай?

  • 1-бөлімде алда болатын жағдайға дайындалу туралы айтылады.
  • 2-бөлімде кризис кезінде қалай жұмыс істеу керегі жөнінде кеңес беріледі.
  • 3-бөлімде кризис өтіп кеткен соң жинақталып, өткен-кеткенді бағамдап, ары қарай не істейміз дегенді айтамыз. Осы бөлімнің әрқайсында өз басыңызға, әріптестеріңізге және отбасыңызға қалай қамқорлық жасай алатыныңызға баса көңіл бөлінеді.
  • Соңғы, 4-бөлімде осы бір ерекше кезеңде өз балаларыңызға қалай қарау керек екені жөнінде нақты кеңес береміз

Бірінші бөлім. Алдын-ала дайындалу

Алда болатын жағдайға алдын-ала дайындалу

"Өзіңе абай бол". Мұны істегеннен айтқан оңай. Әсіресе қазіргі кризис кезінде денсаулық сақтау саласында жұмыс істейтін мамандар үшін бұл аса өзекті болып тұр.

Алда болатынға алдын ала дайындалу – өз басыңыздың "жүйесін тексеруден" басталады. Соның арқасында әлдеқандай жағдай бола қалғанда өзіңіз қалай әрекет етіп, оған реакцияңыз қандай болатынын жақсырақ түсіне аласыз. Бұл дайындық назарыңызды барынша шоғырландырып, ары қарай дұрыс әрекет етіп, жұмыс істеуіңізге мүмкіндік береді. "Ой, оған уақыт қайда?" деп ойлап отырған шығарсыз. Бірақ керек кезде және қажет жерінде дұрыс әрекет ету үшін дайындық керек-ақ. Төменде сізге осы дайындық барысында көмектеседі-ау деген бірнеше кеңес айтылған.

Қиын жағдайға тап болғанымда қалай әрекет етуім керек?

Қиын да күрмеулі жағдайға түскеніңіздің басы бұл емес қой. Сәл жадыңызға үңіліп, еске түсірсеңіз, өзіңіз қиын-қыстау кезде қалай әрекет ететініңізді білсеңіз керек. Стресс жағдайына жауап реакцияның үш түрі бар: қаша жөнелу, қарсы шабу және қатып қалу. Сіздің кризиске жауап реакцияңыз осының қайсына жататынын білген маңызды. Кризиске қандай жауап реакция танытатыныңызды біліп жүрсеңіз, сондай жағдай қайталана қалғанда өзіңізге көмектесіп, дұрыс реакция көрсете алуыңызға сеп болады. Қарсы шабуға дайын жүрсеңіз, әрекет етерден бұрын іштей онға дейін санап алған жөн. Қаша жөнелуге бейім болсаңыз, көзді жұмып алып үрейдің жетегінде кете беруге болмайтынын еске алып отырыңыз. Қатып қалуды қолай көрсеңіз, онда айналаңыздағы жағдайды мұқият бақылап отыруыңызға болады.

Одан бөлек, осыған ұқсас өзге жағдайларда қалай әрекет еткеніңізді еске түсіріп көріңіз. Қиындықтың қыспағында қалғанда қандай реакция көрсеткеніңізді тізіп жазыңыз. "Мен қалай әрекет еттім?" деп өзіңізге сұрақ қойыңыз. Өзіңіз туралы ойланып отырып, сол қиын жағдайлардың әрқайсында басқаша қалай әрекет етуіме болар еді деп ойлап көріңіз. "Өзіме басқаша көмектесу үшін маған не керек?" деп сұраңыз.

Айталық, қыспақта қалғанда әрекетіңіз бейберкет болып кететінін білсеңіз, сондай жағдайға түсе қалғанда бойымды жинап алуға не көмектеседі деп тізім жасап алыңыз. Кейде өзіңіз істеп жүргеніңізді тексеруге де болады. Сөйтіп, айталық, қысым түскенде дөрекі болып кететініңізді байқасаңыз, әріптестеріңіз бен науқастарға мейірім көрсетіп, қамқор болуыңыз керек екенін есіңізге салып тұрыңыз.

Қиын кезде өзіме қамқор болуға қалай дайындаламын?

Алда қиындық қысымы күтіп тұрғанын білесіз, сондықтан жағдай нашарлап кеткенде өзіңізге көмектесуге дайын жүріңіз.

№1. Тынығу жоспарын жасаңыз

Санаңыздың терең түкпірінде болса да, сол жоспарыңыз дайын жүрсін. Тынығу жоспарының мақсаты – жұмысыңыздағы жиналып қалған стресті қалай еңсеруге болатынын білуіңіз. Бұл жоспар мынандай болуы мүмкін: Жұмысымды жақсы істеп жүргенімді және жұмыста мықты болып қала беретінімді қайдан білемін? Жұмысым өзіме еріп үйіме бармай, жұмыста қалатынына сенімдімін бе?

№2. Йогаға ден қойыңыз

Йога немесе дене жаттығуларына тынығуыңызға сеп болары анық, алайда қысым көбейген сайын біз керегінен азырақ тынығатынымыз да шындық. Оған қарсы ұстаным мынандай болса керек: қысым күшейген сайын йогамен көбірек айналысуым керек. Сондай-ақ, йога не жаттығуға көңіліңіз соқпай тұрғанда сізді кім демеп жібере алатынын біліп, сол адамнан керек кезінде қолдау көрсетуін сұраңыз.

№3. Хоббиіңізді ұмытпаңыз

Жаныңызды жай таптыратын өзге шаруалармен айналысыңыз, бұрыннан оқығыңыз келіп жүрген кітапты сатып алыңыз да, тыныш отырып соны оқып шығуға өзіңізге мұрсат беріңіз. Өзіңізге бір сәт жұмысты ұмытып, тынығуға көмектесіңіз.

№4. Музыка/фильмдер тізімін құрып қойыңыз

Мұндайда өлең оқудың да септігі зор. Әйтпесе, елжіретер естеліктерге толы фотосуреттерді парақтап шығыңыз. Гүл өсіріп, оның әр сабағын, әр жапырағын қызықтаңыз. Тіпті интернеттен виртуал өсімдік тауып алып, соған қамқорлық көрсетіп, өсіруге де болады.

№5. Тыныштық сәттерін жоспарлаңыз

Кейде ештеңе істемей тыныш отырғанның өзі пайдалы болуы мүмкін. Үнемі бірнәрсе істеп жүрсек, қайта-қайта ұялы телефонымызды тексере береміз бе деген де қауіп бар. Сондықтан, жан-жақтан төніп тұрған қысымнан бір сәт алшақтап, жай ғана көзіңізді жұмып отырып, тыныстап алғанның пайдасы зор.

№6. Күнделік бастаңыз

Стрестен арылудың сыннан өткен тәсілдерінің бірі – ойларыңызды жазып жүру. Күн сайын басыңыздан не өткенін және не ойлап жүргеніңізді қысқаша жазып жүруге тырысыңыз.

№7. Осыдан кейін қандай жағдай болуы мүмкін?

Жұмысқа бара жатқаныңызды, онда қалай жететініңізді және жұмыста алдыңыздан қандай жағдай шығуы мүмкін екенін елестетіп көріңіз. Қай жағдай таныс, қайсы тосын? Қайсын нық сеніммен күтіп ала аласыз, қайсынан қорқасыз? Олардың қайсына қандай реакция көрсететініңізді мойындай аласыз ба? Бір минут уақыт тауып, осының бәрін анық елестетіп, өз-өзіңізге ұрыспай, жай ғана қарап көріңіз. Сондай жағдай бола қалса сізге не керек болуы мүмкін екенін ойлаңыз. Қиялыңызда елестеткеніңіздің бәрі көмектесуі мүмкін. Кейін сол жағдай шынымен бола қалса, сіз одан қиялыңызда "өткенсіз", сондықтан ол жағдайға дайын боласыз.

№8. Жұмысқа келу жоралғысын жасаңыз

Әр күнді алдыңыздан не шығуы мүмкін және оны қалай еңсерем дегенді визуалдаудан бастаңыз.

№9. Үйіңізге қайту туралы ойлаңыз

Жұмыс күні аяқталғанын білдіретін жоралғы жасап алыңыз, айталық, көлікте отырғанда ешкімге телефон соқпаңыз немесе жаңалық тыңдамаңыз. Үйге барардан бұрын, өзөзіңізден үйге көңіл-күйім қандай болып барғым келеді деп сұраңыз. Үйіңізге сабырлы болып кіріп, серігіңізге, отбасыңызға лайық көңіл бөлуге өзіңізге уақыт беріңіз. Өзіңізден "Үйге кіргенімше бойымдағы жұмысты сылып (барынша) тастауым үшін не істеуім керек?" деп сұраңыз.

№10. Әлеуметтік желілер мен жұртшылықтың қысымы

Елең-алаң кезеңде фейк ақпарат – инфодемия да аурудың бір түрі екенін біліп жүріңіз. Өзге және жалған ақпараттың жетегінде кетпеңіз.

№11. Ертеңге жоспар

Келешекке жоспар жасаңыз. Қай мейрамханаларға барып, қайда саяхаттап, қайда демалғыңыз келеді? Оның бәріне кіммен бірге барғыңыз келеді? Кіммен кездесіп, нені басқаша істегіңіз келеді? Нені істегіңіз келіп, ешқашан істемеген едіңіз?

№12. Бұл кезеңді қалай еске алғыңыз келеді?

Он жылға созылған осы кезең, өзіңіз бұл кезеңде қалай әрекет еткеніңіз туралы кейін балаларыңыз бен немерелеріңізге не айтып бергіңіз келер еді? Содан соң өзіңізді тексеріңіз: қазір істегіңіз келгеннің бәрін істеп жүрсіз бе? Сіз қазір өзіңіз болғыңыз келген адамсыз ба? Өзіңізге қаншалықты адалсыз?

№13. Өміріңіздегі асқақ мақсатыңыз қандай?

Өміріңіздің мәні, мақсатыңыз, сіздің қосымша құныңыз қандай? Бұл өмірде не істегіңіз келеді? Дәл қазіргі сәтте не істеуіңіз керек? Асқақ мақсатты тым үлкен не ауыр етпеңіз. Өзіңізге не маңызды екенін ойлаңыз. Ол көбінесе жұмысыңыздың не басқа қызметіңіздің бір бөлігі болады. Әдетте ол көз алдыңызда, дәл алдыңызда жатуы мүмкін. Бірақ біз алдымыздағы көрінеу нәрсені елемей, тым биікке, алыстан қызылды-жасылды болып көрініп тұрған, қол жетпес мақсаттарға ұмтыламыз.

№14. Неге адамдарға қамқорлық жасайсыз?

Өзіңізден осы салаға не үшін келгеніңіз және әлі күнге дейін жұмысыңызды не үшін жалғастырып келе жатқаныңыз туралы сұраңыз.

Осы қиын күндері әріптестеріммен қалай қарым-қатынас жасағым келеді?

Алдағы кезеңде әріптестеріңізбен қарым-қатынас жасауға және оларға қолдау көрсетуге әзір болған жөн. Кемедегінің жаны бір, бір-біріңізге қолдауыңыз керек болады.

№15. Достық керек

Әріптесіңізді осы қиын кезеңде дос болуға шақырыңыз. Стресс жағдайында өз әрекетіңізде неден қиналатыныңызды оған айтып беріп, әріптесіңіз қиын жағдайда сізді кәсіби міндетіңізге оралтып тұрғанын өтініңіз. Керек болса, досыңызбен әңгімелесіп тұратын бір уақытты белгілеуге келісіңіздер. Екеуіңіз де, "бәрі жақсы" дей бермей, бір-біріңізден шын мәнінде не керегін сұрап жүргеніңізге көз жеткізіңіз. Бірақ, бәрінен бұрын бір-біріңіздің ең қиналатын тұсыңызды біліп, қысылтаяңда соларды еңсеру үшін бір-біріңізге қолдау көрсетіңіз.

№16. Үзіліс жасап тұрыңыз

Ауық-ауық виртуал болса да, топтармен әңгімелесуге, бірге кофе ішіп, демалуға уақыт жұмсаңыз.

№17. Бір-біріңізге қамқор болыңыздар

Үйдегі тірлігімді қалай дайындап қоя аламын?

№18. Дайындық

Сіздің ойыңызша болуы мүмкін-ау дегенге серігіңізді не отбасыңыздың мүшелерін жақсылап дайындаңыз. Оларға сіз қысылтаяңда қалай әрекет ететініңізді (олар әлі білмейтін болса) және әсіресе өзіңізге не керек болатынын білдіріңіз. Түптеп келгенде, кризис жағдайында сіз жұмыс істеуге және сұмдық қыспақта жұмыс істеуге мәжбүр боласыз, сондықтан үйге келген сәттеріңізде де сізге қосымша көмек керек болуы мүмкін. Ал отбасыңыздың өзге мүшелері де осындай қысылтаяңда жұмыс істейтін болса, бұл әсіресе маңызды болмақ. Қалай болғанда да, бір-біріңізге қайда және қалай қолдау көрсете алатыңызды келісіп алған маңызды.

№19. Қарым-қатынас

Серігіңізбен не отбасыңыздың мүшесімен күн қалай өткенін қалай және қашан әңгіме қылғыңыз келетінін алдын-ала келісіп алыңыз. Күні қалай өткенін, не істеп, нені уайымдағанын талқыға салғанды жақсы көресіз бе, әлде үйге келгенде жұмыстың әңгімесін айтқыңыз келмей ме? Алдын-ала ескертіп қойыңыз.

№20. Нені айтып, нені айтпайсыз?

Серігіңізге не отбасыңыздың мүшелеріне басыңыздан не өтіп жатқанын айтатын-айтпайтыныңызды алдын-ала ойланып алыңыз. Сіз айтқан оқиғалар оларға қалай әсер етеді? Ол оқиғаларды үйде айтуға болса, кімге айтар едіңіз? Жалғыз тұратын адамдар үшін әсіресе басынан өтіп жатқанды біреуге айтып тұру тәсілін тапқан маңызды.

№21. Өзіңізге не керегін анықтап алыңыз

Шын мәнінде білмей тұрсаңыз, не ойлағаныңызды дауыстап айтыңыз.

№22. Сондай-ақ, өзгелерге сізден не керегін де сұраңыз

№23. Ұялы телефон

Сізге қай кезде хабарласуға болады, қай кезде мазаңызды алмау керек екенін көрсетіп қойған маңызды. Айталық, ортақ "хабарласу ережесін" жасап қойған орынды болар.

№24. Әлеуметтік желілер

Отбасыңызға сіздің ауруханадағы көріп жүрген, үйге айтып келген оқиғаларды әлеуметтік желілерде жариялауға болатынболмайтынын алдын-ала ескертіп қойыңыз.

№25. Өзіңіз жұмыста жүргенде үйдегілерге қалай қамқор бола аласыз?

Бұған да алаңдауыңыздың жөні бар. Үй-ішіңізбен осы мәселені алдын-ала талқылап, қай кезде сізден көмек сұрауына болатынын келісіп алыңыздар. Айталық, үйден қатар-қатар үш рет қоңырау шалса, сіз жауап беруіңіз керек дегенге келіссеңіздер болады. Немесе, қазір көңіл бөле алмаймын, кейінірек хабарлас дегенді білдіретін ортақ біз сөз ("кейін" деп қысқа қайырғаннан бөлек) тауып алыңыздар.

№26. Бір-біріңізге қамқор болыңыздар

Жалғасы бар.