Қазақ халқы үшін ең маңызды мереке – Наурыз. Сондықтан мерекенің басты тағамы наурыз көженің дәмді жасалуын қадағалап, дастарханның мол болуын қалайды. Өйткені жыл басын молшылықта қарсы алса, жыл бойы тоқшылық болады деп ырымдайды.
Наурыз – бес мың жылдық тарихы бар мереке
Тарихшылар осындай болжам жасап отыр. Этнограф, тарихшы Құралай Сарсембина Наурызды әлемнің ең көне мерекелерінің бірі дейді.
– Наурыз мейрамы Орта Азия халықтарында бес мың жыл бойы аталып келеді. Бұл мереке Ислам дәуіріне дейін тойланып, халық арасында ерекше қолдауға ие. Наурыз мерекесінің туу тарихы турасында талас көп. Көбі ел аузындағы аңызға жүгінеді. Аңыздың өзі сан алуан. Дегенмен, аңыздың түбінен ақиқаттың бір ұшының қылтиятыны рас... Кейбір ғалымдар бұны зороастризм кезеңіне дейінгі уақытпен байланыстырады. Кейбіреулер Парсы патшасының жорықтарымен байланыстырып жүр. Парсы патшасы Жамшид өз елінің аумағын аралап жүріп, Әзірбайжан деген мекенге тап болыпты. Осы жерде уәзірлеріне күнгей бетке қаратып үлкен тақ орнатуды бұйырған екен. Күн сәулесі тақпен шағылысып, айналаға ерекше нұр шашыпты деседі. Содан кейін жұрт осы күнді жаңа жыл есебінде тойлауды әдетке айналдырған екен. Қалай болғанда да, бұл мереке 18 ғасырға дейін ежелгі Грекияда, ежелгі Римде, Ұлыбританияда аталып өтіліп, 1700 жылға дейін ежелгі Русьте тойланып келген.
Өзге ұлттар сумалак дайындайды
Қазақтар Наурыз мерекесінде жеті түрлі тағамнан дайындалған наурыз көжесін ұсынады. Ал парсы, өзбек, қырғыз, иран, түрік, әзірбайжан, түркімен, ұйғыр, ауған халқында Ұлыстың ұлы күні "сумалак" деген тамақ жасайды. Қырғыздар атын сәл өзгертіп "сүмелек" деп айтады. Ал түркімендерше бұл тағамның аты "семене". Бірақ жасалу әдісі бір-біріне ұқсас. Бәрі де жаңа өсіп шыққан бидай дәнінен жасалады.
Ел аузындағы бір аңыздарға сенсек, "сүмелек" немесе "сумалак" сөзінің екі мағынасы бар екендігін байқаймыз. Біріншісі – парсының "си мелек", яғни "отыз періште" сөзінен шыққандығы туралы уәж. Яғни Наурызда "сүмелек" қайнатып жатқан кезде қазанның қасында 30 періште отырады-мыс. Екіншісі – парсыша, "самани" деп аталатын бидай дәндері көрінеді.
Сумалак туралы аңыз-әңгіме
Сумалак туралы көптеген аңыз-әңгіме бар. Соның бірі мынадай:
Ертеде көктем шыға бір ауылдың жұрты ашаршылыққа ұшырайды. Содан жеке-жеке қазан көтеріп, ас пісіруге елдің шамасы келмей қалады. Сонда ауылдың ақ жаулықты аналары қолдарындағы бар азықты жинап, біреуі бір уыс бидайын, енді біреулері жүгерісін, өрік-мейізін, тағы бірі өсімдік майын алып келіп, қазанға салып, тамақ әзірлеуге кіріседі.
Ең соңында үйелмелі-сүйелмелі тоғыз баласын ерткен жесір әйел келеді. Қосатын ештеңесі жоқ ол қазанға таза жуып, жеті тас салады. Дәу қазан орта белінен асып тола түседі. Астындағы оттың табынан бұрқылдап қайнай бастаған қазандағы тамақты араластырған сайын аналарымыз Тәңірден тоқшылықты, жылдың түсімді, берекелі болуын тілеп жалбарынуымен болады. Құдай аналардың тілегін беріп, ел сол жылы молшылыққа кенеледі. Содан бастап "сумалак" деп аталған осы қасиетті тағамды ерте көктемде елдің бірігіп, бір қазанда пісіруі салтқа айналған.
"Сумалактың дәмі ерекше"
Өзбекстаннан көшіп келген Замзагүл Абдуллаева наурыз – жыл басы ғана емес, бақытсыздыққа ұшырағандар мен дімкәс, қамкөңіл жандар үшін жаңа өмірдің есігі ашылатын күн дейді. Өзбекстанда сумалакты жасау үлкен дайындықты қажет етеді дейді.
– Сумалак жасаудың өзіндік әдісі бар. Жаңа жыл құт-береке алып келсін, ақ мол болсын, баласызға бала берсін, ауруға шипа берсін, жастарға сана берсін деген жақсы ниетпен жасайды. Әрі қыстан төрт көзіміз түгел аман-есен шыққанымызға шүкіршілік етіп, сумалак дайындау барысында үздіксіз Алладан тілек тілеп отырамыз.
Сумалак әзірлеу – он күнге созылатын күрделі іс. Ол бір апта бұрын су шашып отырып, өсірілетін бидайдан жасалады.
– Бидай енді жарыла бастағанда оны ет тартқыштан өткізіп, суынан сумалак жасайды. Көженің ең маңызды қоспасы да осы болып табылады. Одан өзге су мен ұн қосылады. 24 сағат бойы үздіксіз қайнаған сумалактың асты жабысып қалмау үшін ішіне бірнеше тас салынады.
Ал сумалакты дайындап жатқанын көрген адамдар сыйлықтарын алып, құттықтап келеді. Ондағысы сумалактың дайындалуына өз үлесін қосуды мақсат етеді. Осылайша ынтымақтастыққа жол ашылады.
Шынымды айтсам, осында көшіп келгеніме 16 жыл болса да көршілерімді әлі танымаймын. Тіпті наурызды арақ ішіп жүріп қарсы алып жатады. Осының барлығы ұйымшылдықтың жоқтығынан деп ойлаймын, – дейді Зәмзагүл.
Сумалак ең ұзақ дайындалатын тағам
Қазақстанға 20 жыл бұрын көшіп келген тәжік азаматы, журналист Насибджон Амони көптеген түркі халықтары дайындайтын сумалак көжесін Гиннес рекордтар кітабына енгізу керек деп санайды.
– Сумалак әлемдегі ең ұзақ уақыт және жылына бір рет қана дайындалатын ас ретінде енуі керек. Әрі ол асты жасау үшін кемінде бір апта дайындық қажет. Және сумалакты кез-келген адам жасауға болмайды.
Мысалы, үйінде бір қайғылы жағдай болған немесе баласы жоқ отбасыларға сумалак қайнатуға болмайды. Ал егіз бала дүниеге келген отбасы жеті жыл қатарынан сумалак дайындайды.
Бір апта бойы бидай дәнегін оңаша жерде өсіріп, бойы таза, құран оқи алатын адам қайнатады. Жылдың жаңа парағы тазалықтан, молшылықтан басталсын деп ырымдайды. Ал бір тәулік бойы сумалакты дайындау кезінде келген адамдар өз өнерін көрсетіп, бірі билеп, бірі өлең айтады. Менің ойымша, барлық түркі халқы үшін наурыз мерекесінде ортақ ас – сумалак болса, жақсы болар еді. Өйткені оның тарихы тереңде жатыр. Жалпы сумалакты алғашқы болып парсы және тәжік халқы дайындаған тағам. Содан кейін басқа түркі тектес халықтарға таралған, – дейді Насибджон Амони.
Наурызда қандай ас дайындалған?
Тарихшы, этнограф Құралай Сәрсембина қазақ халқы наурыз мейрамына көжеден басқа да арнайы тағамдарын жасағанын айтады.
"Наурыз күндері тек қана осы мерекеге тән белкөтерер, ұйқыашар, наурыз-көже секілді арнайы ырымдық астар әзірленеді. Бұлардың адам денсаулығына тигізетін пайдасы зор, түрлі жас пен жыныстағы адамдарға арналады, зор мәнге ие. Белкөтерер – күш-қуаты азайған қарт адамдарға арналады. Тіске жұмсақ әрі тәтті тағамға сары май, қазы, жент, қымыз, сүзбе, бал және тағы да басқа құнары мол заттар қосылады. Оны қатты ауырған адамға береді. Осындай тағамды әкелген адам бата алған. Сонымен қатар жастар мен үлкендер арасындағы тәрбиені күшейтіп, бауырластықты, қайырымдылықты нығайтқан".
Ұйқыашардан дәм тату үшін арнайы сыйлық әкелген
Тағы бір дәм – ұйқы ашар. Ол Наурыз қарсаңында түнде жастарға ұйымдастырылатын кешке арнайы пісіріледі. Тағамның әзірленуі қызық. Қыстан қалған сүрленген етті жаңа сауылған сүтке қайнатады екен. Бұл тамақтың құнарлығын арттырады. Өйткені Наурызда малдың сүті қоюланып, құнарлы болады.
Тағам дұрыс дайындалса, онда жұмсақ, балбырап піскен әрі сүр еттің дәмі тіл үйіретін болады. Ұйқы ашардан дәм татқан соң ер жігіттер қыз-келіншектерге (ұйқы ашарды дайындауға қатыспағандарға да) сыйлық үлестіреді. Сыйлықтың атауы – селт еткізер. Әтір, білезік, сақина, тарақ секілді заттарды селтеткізерге сыйлайтын болған.
Наурыздағы дайындық
Наурыз келер түнi Қызыр (Қыдыр ата) баба әр үйді аралайды деген де сенім болған. Үй иелерi бар ыдысты аққа, суға, "ырыс толсын" деп дәнге, "жауын-шашын көп болсын" деп бұлақ суына толтырып, наурыздың бірінші күнiнде қар жауса –"ақша қар", жаңбыр жауса– "нұр жауды" деп ырымдаған. Наурыз күнi көзi ашылған бұлақтың суы сарқылмайды, ал егiлген ағаштың жемiсi мол болады деген жақсылыққа толы жақсы сенімдер болған. Құралай Сарсембинаның айтуынша, наурызға даярлық тазалықтан басталған.
– Қазақ халқында "Наурызда жауған ақ қар секілді киінген" деген де мағыналы сөз бар. Таза жерге құт, береке келеді деген түсінік басты орында тұрған. Қарттар "Тазалығы бар үйге жаңа жыл кірсе, сол үй ауру-сырқау мен жамандықтан ада болады" деп те жатады. Сонымен бірге наурыз қарсаңында (Қызыр түні) "Жыл бойы ақ мол, дән тасқын-тасқын, жауын-шашын көп болсын" деген ниетпен ыдыстарды сүт, айран, шұбат, шалап, уыз, қымыз және кәусар бұлақ суына толтырып қоятын болған. Үлкен кісілердің пікірінше су – тіршіліктің белгісі, ал сүт – молшылықтың белгісі. Табиғат күштерін оятады, адамның күш-қуатын нығайтады деп наурыз қарсаңында, яғни 22 наурыз күні таң алдында жастар мен әйелдер сүт, май арқылы құрбан беру ырымын орындаған. Жас өспірімдер мен жас жігіттер бұлақ көздерін,өзен- су арналарын, арықтарды, құдықтарды, су көздерін тазалаған. "Бұлақ көрсең көзін аш" деген мақал да қалған.
Ал жастар жағы алтыбақан басында жастар түнімен түрлі халықтық ойындарды ойнайды, айтысады. Бұл кеште айтылмаған ән, тартылмаған күй қалмайды. Таң қылаң бере көпшілік биіктеу төбенің басына шығып, атқан таңды қарсы алған, – дейді этнограф, тарихшы Құралай Сарембина.
"Наурыз" мейрамына қатысты төмендегідей мағыналы жөн-жоралғылар бар:
- Жаңа жылды тойлау – Наурыз мейрамы, Наурыз мерекесі, Наурызнама, Наурыз тойы
- Наурыз күні үлкендер бата беріп, жақсы тілектер айтып, арнайы сойылған малдың етінен (сыйлы мүше – бас, жамбас секілді сүйектерді тартып) және сүр еттен (қазы-қарта, жал-жая) қонақтарға дәм таттырады;
- Наурыз-көже, наурыздық әзірленеді;
- Наурыз тілек, саумалық айтылады;
- Наурыз күні туған малды мал басы – Наурыз төл деп атайды. Оны "киесі бар" деген түсінікпен сатуға да сыйлауға да болмайды.
- Наурыз жыры жырланып, наурыз жұмбақ айтылады.
- Көктемде ұшып келетін құс – наурызек деп аталады;
- Емдік қасиеті бар тау бөктерлерінде бүршік жаратын дәрілік гүл – наурызшешек деп аталады;
- Мейрам күндері жауған қар – наурызша деп аталады.
Наурыз мерекесі 1991 жылы, 15 наурызда Қазақ ССР Президентінің қаулысының негізінде мемлекеттік мәртебеге ие болды. Наурыз айының 22 жұлдызы "Наурыз мейрамы" деп жарияланды. Ал 2009 жылдың 24 сәуірінен бастап наурыз айының 21, 22, 23 күндері "Наурыз мейрамы" деп атала бастады.
