Қай заманның болмасын идеологиясында көркем фильмдердің рөлі зор. Бүтін бір буын экранға үңілген заманда кино арқылы қаншалықты дұрыс тәрбие беріліп жатыр? Үлкен мәселе.
Кинотеатрлардағы қазақтілді киноларға сұраныстың аздығынан қазақ тілінде дыбысталған шетел киноларының прайм таймға қойылмай деген уәж бар екен. Бұл қаншалықты шыңдық? Егер, шынымен солай болса, оның себеп-салдары неде?
– Салық кодексінде ұлттық беделі бар фильмдер кинотеатрдан көрсетілсе салық төлеуден босатылады деген жеңілдік бар.
Сонымен қатар, фильм қай тілді көрсетілсе де, мемлекеттік тілде дубляждалуы немесе субтитрмен аудармасын беру міндетті.
Бұл жерде қоғамдық тарапты да ескеру қажет. Кинотеатрлар коммерциялық нысан болғаннан кейін сұранысқа сай қызмет көрсететіні белгілі, – дейді Нұр-Сұлтан қаласының Тілдерді дамыту және архив ісі басқармасының "Руханият" КММ басшысы Ержан Еңсебай.
Дей тұрғанмен, проблема бар. Мәселен руханият клубының Нұр-Сұлтан қаласында жүргізген анализі бойынша жыл басынан бері көрсетілген 200 фильмнің тек екеуі қазақша берілген.
"Қазақ киносының ахуалы өте нашар"
– Елбасы кезінде қазақ киносын қолдауға қомақты қаржы жұмсады. Бірақ, бұл қаржыға түсіп жатқан кино көрерменге қалай ұсынылып жатыр? Қазақ киносын халыққа жеткізетін адам жоқ. Осы уақытқа дейін мен осыны айтып келе жатырмын. Қазір үлкендерді де, қазақ киносын да кинотеатрдан алшақтаттық. Бұл – нарықтық экономика салдары. Бірақ, біз халық болып бұл мәселені қолға алмасақ болмайды, – дейді кинорежиссер Тәуекел Тілеуғабылұлы.
Ауыл қазақ киносын мүлде көрмейді
Өйткені қазір киноны үлкен кинотеатры бар ойын-сауық орталықтарынан ғана көруге болады.
Қазақстан халқына ұсынылып жатқан өнімнің тек үш пайызы – қазақ киносы.
– Әр режиссер кино түсірер алдында халыққа не айтамын, қандай жол сілтеймін, ойымды халыққа қалай жеткіземін деп жасайды. Мен бұл жерде қазіргі әншілердің түсіріп жатқан киноларын айтып жатқан жоқпын. Елімізде кәсіби білімі бар кинематографистер бар.
Францияда кино туралы төрт-ақ беттен тұратын заң бар. Бірақ оның түсіндірмесі – сегіз том. Соның ішінде екі томы француздың кинотеатрына арналған,– дейді кинорежиссер. – Неге? Өйткені кино киностудияда емес, кинотеатрда көрсетіледі. Киностудия – кино түсіретін адамдардың тер төгіп жұмыс істейтін орны. Негізгі кино мен көрерменнің кездесетін жері – кинотеатр. Телевизор емес.
Қазір кино өнерден алшақтап, аттракционға айналды
Барлық кинотеатр жекеменшікте. Барлық облыс орталықтарында, елордада қазақ киносын көрсету үшін бір муниципалды мемлекеттік кинотеатрды қалдыру керек. Бұл –ондай үлкен проблема емес. Кез-келген қонақты ұялмай ертіп баратын, қазақтың кино өнерін дәріптейтін кинотеатр керек, –деп ойлайды Тәуекел Тілеуғабылұлы.
– Осы уақытқа дейін бұл мәселені айтып келемін. Біз қолда бар өнерімізді көрерменнен ажыратып алдық. Бұл – үлкен қасірет. Субтитр – тек коммуникативті түрде жеткізу. Сондықтан киноны сауатты аударып, дубляжды ұсыну керек.
Қазақ мультфильм таңертеңгі 10-12-де қойылады
Анимациялық кино режиссері Жәнібек Нұрбекұлы Мәдениет министрлігінің қаржыландыруымен жуырда ғана "Мұзбалақ" және "Күлтегін" деген екі толықметражды мультфильм түсірген. Туынды кинотеатрда көрсетілген.
– Сол кезде бізде бірқатар қиыншылық туындады. Мәселен, ол мультфильмдер таңғы сағат 10-12-лерде көрсетілді. Ол кезде балалар мектепте ғой. Заңның осал тұстары сол кезде байқалды. Неге десек, кинотеатрдың қожайындары: "Қазақ тілді көрермен жоқ, қазақша киноларға сұраныс жоқ. Сол үшін прайм таймға қоя алмаймыз" –дейді.
Қазақ киноға сұраныс бар. Екі күнде 10 мыңнан астам бала келді
– Бірақ, бір қызығы өткен жылы Еуразия кинофестивалі болған кезде, осы мультфильм Хан шатыр мен Mega Silk Way-де көрсетілді. Орын жетпеген балалар баспалдақ пен экран алдына жиналып қарады. Ешкім тұрып кетіп қалған жоқ, яғни, қазақ киноға сұраныс бар,– дейді режиссер.
– Сәуір айында сол екі мультфильмді Қазақконцерт залында көрсеттік. Екі күн ішінде 10 мыңнан астам бала келіп тамашалады. "Сұраныс жоқ" деген – бос сөз. Егер сұраныс болмаса, кинотеатрларда наурыз айында қойылған киноны екі күннің ішінде осынша бала келіп қарай ма?!
Ұлттық киноны қолдау қоры бар
Режиссер: "Осы қордан шығарылған фильмдер тек қазақ тілінде жазылған сценарий бойынша түсірілу керек . Егер сұраныс болып, ол фильм прокатқа кетсе, кинофестивальдарға жолданып жатса, орыс не ағылшын тіліне аудару– екінші мәселе" деп ойлайды.
– Балаларға арналған кино түсіруіміз керек. Жылына 8-9 толықметражды мультфильм түсірілсе, соның ішінде кем дегенде екеуі қазақша болғаны дұрыс.
Балапан телеарнасы ғана қазақ тілінде бағдарламаларын үздіксіз көрсетеді. Көрермен саны жағынан бірінші орында тұр. Бұл да – қазақша киноға сұраныс барының айғағы, – дейді Жәнібек Нұрбекұлы.
Субтитрде қате өріп жүреді
Қазақ киносының жанашыры ретінде Жәнібек Нұрбекұлы кинотеатрдағы жағдайды үнемі бақылап жүреді екен.
– Кейбір кинотеатрларда фильмдерді субтитрмен көрсетеді. Қынжылтатыны – қате өріп жүр. Бұл мәселе де қолға алыну керек. Ал кейбір кинотеатрде субтитр болмайды. Заң бәріне ортақ ғой, – дейді режиссер.
Жалпы жыл басында "Кинематография туралы ҚР Заңы" қабылданғанда қазақ кино жанашырлары бір қуанып қалған. Оның ішінде өзін қазақ тілінің жанашырымын деп жүрген Оғыз Доған бар.
– Түркияда тіл проблемасы ешқашан болмағанымен, шет ел киноларын түрікшеге аударғанда проблема туындай бастады. Ол тілге теріс әсер етті. Тілді өзгертті, – дейді Оғыз Доған. – Дей тұрғанмен, филолог ретінде айтарым заңды бұзбай, шет ел киноларын қазақшалауға болады.Наурызда кинотеатрға барып, қазақ киносын таба алмадым
– Осы жылдың басында кинематография туралы заң қабылданғанын білемін.
Кино көрейін деп кинотеатрға барсаң, субтитры жоқ. Әсіресе кешкі сеанстарда мүлдем болмайды. Енді қараңыз, мен заңды бұзсам, айыпұл төлеймін. Олар заңды ашық түрде бұзып отырып, неге айыппұл төлемейді? Мен талап еттім. Бірақ бір айдан кейін әкімдік тарапынан министрлікке жүгін деген жауап алдым. Сұмдық қой.
Сонда адамның құқығы Атырауда бұзылса ол Нұр-Сұлтанға келіп, министрлікке шағымдануы керек пе?
2019 жылдың басынан фильм көрсеткенде субтитрін беру міндеттелген
– Барлық фильмдерді жалға беретін компаниялар аударады. Бізге фильм аударылған, субтитрі дайын келеді. Біз ол субтитрді алып тастай алмаймыз, – дейді Сарыарқа ойын сауық орталығы Киномах кинотеатрының ресми өкілі Айшат Қайырдосова.
– Шыға салысымен алғашқы екі аптасында фильмді қазақ тілінде беріп, анализ жасадық. Ары кетсе, 10-15 адам келеді. Қазақ киносына сұраныс сондай.
"Құлықсыз" кинотеатр. 95 рет көрсетілетін мультфильмнің тек алты сеансы қазақша
Тілші Бэлла Орынбет те қазақ киносы деп, қаладағы кинотеатрларды жеке бақылап жүргеніне біраз болыпты.
– "Ойыншықтар хикаясы-4" анимациялық фильмін бүгін астанакинотеатрлары 95 рет көрсетеді. Оның тек алты сеансы ғана қазақ тілінде. Екі сеанс Chaplin Mega Silk Way-де.
28 жыл ішінде бас аяғы 30 мультфильм қазақшаланған. 10-15 адам келмегенде қайтеді, айналдырған 30 мультфильмді прайм таймға қоймайды. Мен үнемі бақылап жүремін, – деп күйінеді тілші.
Адамдар ментальды деңгейде орыс киноға үйреніп қалған
– Біз бұл проблемалардың бәрін осы уақытқа дейін қозғап келеміз. Бірақ бүгінге дейін еш қолдау көрген жоқ. Қандай да бір фильм қазақ тілінде көрсетілмеуі заңсыз. Ал Заң бойынша дубляж не субтитр болмаса жалға беру куәлігі берілмейді. Ол куәлікті уәкілетті орган беруі тиіс, –дейді Болашақ корпоративті қорының төрайымы Динара Шайжүнісова.
Айтуынша, осы уақыта дейін уәкілетті органға қазақ тілді киноны дамыту үшін бірталай ұсыныс айтқан. Алайда өкілетті орган тарапынан еш қолдау таппай келеді.
– Бізде адамдар ментальды түрде орыс кино көруге үйреніп қалған. Ал кинотеатр тарапынан қарасақ, бұл – бизнес. Сондықтан біз қазақ киносын көрсететін кинотеатрларға салық жағынан жеңілдіктер жасап, стимул берлу керек деп те айтқанбыз. Қазақ тіліндегі ұлттық киноны қолдайтын заң қабылданды. Бірақ балалар ше? Олардың көбі қазақша сөйлейді, – дейді Динара.
Егер, кинотеатрға прайм таймда қазақ мультфильмін қойдыру – бизнес жүргізудегі құқық бұзу болса, басқаша жасау керек. Ұлттық кино сияқты балаларға арналған қазақша контентке де заң қабылдайық деп те айттық. Бірақ, бұл ұсынысымызды да өкілетті мекеме мақұлдамады, деп түсіндіреді ол.
Кинотеатрдағылар бізді алдап жүр
Тілші Мәди Манатбек болса, проблеманың бәрі заңның осалдығынан туып отыр, дейді. Дубляжды қойса да, субтитрді қойса да өзі біледі деген заң болмайды. Заң біреу болу керек. Кинотеатрларға таңдау бермей, бірден міндеттеу керек.
– Біздің заң өлместің күнімен келе жатыр. Қазақ тіліне дубляждауды міндеттеу керек. Қазақша киноны таңғы 10-11-де қойдық, ешкім көрмейді деу қате. Есі дұрыс адам таңғы 10-да кино көруге бара ма?!
Егер бір кино күніне 10 рет қойылатын болса, неге 10-20 пайызы ғана қазақша қойылады. 50\50 неге сақталмайды? Сол үшін де заң шығару керек пе?
– Егер орысша киноларды таңғы 9-10-ға қойып, қазақшасын прайм таймға қойса, орыс тілді көрермен таңғы 9-10 да киноға бара ма? Бармайды. Ендеше неге бізді алдайды? – дейді тілші.
Қазақ киносын зерттегеніне 15 жыл болды
Тарих ғылымдарының кандидаты Шәмші Жұмамұрат осынша уақыт кино туралы зерттеп, жазып жүр екен. Айтуынша, қазақ киносының сорақы тұстары көп. Қанша сын айтылғанымен, құлақ асатын пенде жоқ.
Кино – өте маңызды, ұлттық идеологияның қалыптастыратын тетік.
Бір кинода мөлдір махаббат, ата-анаға деген құрмет, сатқындық, Отанға деген сүйіпеншілік бар. Бір-екі сағат ішінде санаңның астаң-кестеңін шығарады.
Кино арқылы адамды тәрбиелеуге болады. Сондықтан кино мәселесіне бармақ басты көз қысты қарауға болмайды.
– Тағы бір мәселе, бізде кино түсіретін болса, тамыр-таныс іздеп кетеді. Америкада актердің қабілетіне, шеберлігіне қарайды. Образға келетін адамдарды көшеден іздеп, сұраған ақшасын беріп түсіреді. Ал біздің кинолар өте жұпыны. Хандардың үстіне киген шапандары тозыңқы. Ханды хан сияқты киіндіру керек. Ертеңгі ұрпақ сол киноны көріп қазақ болып туғанына қуанатындай.
Мысалы Қазақ хандығы фильмінде 1450 жылдары өмір сүрген Керей мен Жәнібек хандардың қасында 1698 жылы дүниеге келген Қазтуған жүр. Ұят. Сондықтан сценарий жазарда тарихшылармен ақылдаса жазса дейміз. Айғақ-деректерге жүгіну керек, – дейді ол.
– Сондықтан, сапалы кино түсіру үшін талапты жастарды Голливудқа жіберіп оқытып, мықты мамандар дайындауымыз керек. Бұл– бір. Екіншіден, кинода маңыздысы – сценарий. Орысша жазылып, сосын қазақшаға аударылмауы тиіс, бірден қазақша жазу керек. Үшіншіден, тарихи кино түсіргенде тарихшылармен ақылдаса түсіру керек. Сонда ғана, мазмұнды туынды шығады,– дейді тарихшы.
