Қазақстанда дәрілік заттардың қауіпсіздігіне Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі Медициналық және фармацевтикалық бақылау комитетінің "Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сараптау ұлттық орталығы" (ДЗСҰО) ШЖҚ РМК жауап береді. Бұл мемлекеттік сараптау ұйымының рұқсатынсыз бірде-бір дәрі-дәрмек аурухана мен дәріханалардың сөресінен орын алмайды.
ДЗСҰО бас директорының орынбасары Баян Молдахметова дәрілік заттарды мемлекеттік тіркеу қалай жүзеге асатыны туралы әңгімелеп берді.
Еліміз өз тәуелсіздігін алған аралықта дәрілік заттарды сараптау ісі қандай өзгерістерге ұшырады?
Қазіргі Дәрілік заттарды сараптау ұлттық орталығы 25 жыл бұрын "Медстандарт" дәрiлiк заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдардың және емдеу-профилактикалық тамақ өнiмдерiнiң сапасын бақылау, сертификаттау және стандарттау орталығы болып құрылған.
Қайта құру кезеңінде кадрдың да, ресурстың да тапшылығы болды. Бірақ, ең бастысы, елдегі дәрі-дәрмек жетіспеушілігін жою үшін фармацевтика нарығын қалайда реттеу қажет екенін мамандар жақсы түсінді. Тіпті, сапасы мен қайда өндірілгені тексерілмеген дәрілік заттар кеден бекеттерін айналып өтіп, елге сөмкелермен әкелініп жатты. Алайда, сараптамалық ұйым құру туралы уақытылы шешім қабылдаудың арқасында Қазақстанға сапасыз дәрілік өнімдерді тасымалдауға тоқтам қойылды.
Сараптама жүйесі бірте-бірте қалыптаса бастағандықтан, сарапшылар халықаралық тәжірибені зерттеп, ұлттық нормативтік базаны халықаралық стандарттармен үйлестіру жұмыстарын жалғастырды.
Қазақстандық зертханалардағы қондырғылар әбден ескіріп, кейбірі тіпті істен шыққан болатын. Бірыңғай сараптамалық ұйым құрған соң бірнеше жыл ішінде заманауи жабдықтар сатып алынып, мамандар жаңа әдістемелерді меңгерді. Осылайша, уақыт өте келе жүйе де, дәрі-дәрмекті нарыққа шығару талаптары да жетілдірілді.
Қазіргі таңда Алматыдағы сынақ орталығында медициналық препараттарға сараптама жасауға және олардың сапасы мен қауіпсіздігін бағалауға арналған мыңнан астам қондырғы бар. Ғимарат іші мен зертханалар халықаралық стандарттардың талаптарына сай жабдықталып, бүгінде еуропалық зертхана орталықтарынан еш кем түспейді. Бұл ретте медициналық препараттарды нарыққа шығарудың, сондай-ақ постмаркетингтік бақылаудың қазақстандық үлгісі Еуропалық Одақ (ЕМА – Еуропа медицина агенттігі), АҚШ (FDA – Тағам өнімдері мен дәрі-дәрмек сапасын санитарлық қадағалау жөніндегі басқарма) және ЕАЭО жүйелерімен үйлесімді екенін атап өткім келеді.
Дәрілік заттарға сараптама қалай жүргізіледі?
Сараптама бірнеше: бастапқы, мамандандырылған сараптама және зертханалық сынақ кезеңдерінен тұрады. Дәрілік препараттың түріне қарамастан ДЗСҰО сараптама жасау барысында препараттың сапасын, қауіпсіздігін, тиімділігін және "пайда-тәуекел" қатынасын бағалайды.
Дәрілік заттар типі бойынша келесі топтарға бөлінеді: оригиналды, иммунды биологиялық, туынды, гибридті, сондай-ақ биологиялық (қаннан немесе адам плазмасынан жасалған), биобаламалы және үйлесімді препараттар.
Егер оригинал, оның ішінде иммунды биологиялық препарат болса, онда клиникаға дейінгі және клиникалық зерттеудің 1-3 кезеңінің нәтижелері бар барлық мәліметтер беріледі.
Егер дәрілік зат жаңа болмаса, онда оригинал препаратпен салыстырмалы түрде зерттеулердің нәтижелері ұсынылады. Жүргізілген сараптама жұмысының нәтижесі бойынша дәрілік заттың қауіпсіздігі, тиімділігі және сапасы туралы қорытынды жасалып, ол мемлекеттік тіркеу үшін Медициналық және фармацевтикалық бақылау комитетіне жолданады.
Оқи отырыңыз: Дәрілік заттар сапасы қалай тексеріледі?
Сараптама жұмыстары қанша уақыт алады?
Жалпы, мемлекеттік тіркеу кезінде сараптама күнтізбелік 210 күннен аспайтын мерзімде жасалады. Егер дәрілік затты қайта тіркеу туралы айтсақ, бұл мерзім біршама қысқа – 120 күнтізбелік күнді құрайды.
Сондай-ақ, ұзақтығы 70 күнтізбелік күннен аспайтын жедел сараптама бар. Бұл ретте препараттың қауіпсіздігі, сапасы және тиімділігіне қойылатын талаптар төмендемейді.
Сараптама жұмысын жедел тәртіппен жүргізу үшін Денсаулық сақтау министрлігінің шешімі қажет. Мұндай сараптама тек келесі жағдайларда ғана қолға алынады:
- егер дәрі сирек кездесетін аурулардың алдын алу, емдеу және диагностикалауға арналса;
- төтенше жағдай, эпидемияның алдын алу үшін;
- геосаяси жағдайға байланысты қазақстандық нарықта дәрі-дәрмектің болмау қаупі туындаса;
- егер әкелінетін препарат Қазақстанның өндірістік алаңына технологияны енгізуге арналған болса.
Сондай-ақ, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымымен бірлескен саралау рәсіміне қатысатын дәрілік заттарды сараптауды атап өтуге болады. Ол 90 күнтізбелік күннен аспайтын мерзімде жүргізіледі. Түсіндіре кетейін, саралау рәсімін ДДСҰ мен ұлттық реттеуші ДДСҰ-ның алдын ала саралауынан өткен фармацевтикалық өнімдер мен екпелерді бағалау және жеделдетіп тіркеу үшін жүзеге асырады.
Сараптама жұмысы неліктен ұзаққа созылады?
Сараптама көп еңбекті қажет етеді. Дәрілік препаратты сараптамадан өткізу кезінде оның типіне мән беріледі. Дәрілерді зертханалық сынау туралы да дәл солай айтуға болады. Мысалы, егер жыл сайын нарыққа 4 мыңнан астам дәрі-дәрмек шығатын болса, олардың әрбірін сараптаудың өзіндік әдістемесі бар. Әрбір препараттың сапасы түрлі құралдармен тексеріліп, расталады.
Бір құралда дәрі құрамындағы белсенді зат айқындалса, келесісі оның оптикалық тығыздығын тексереді. Тағы да өзге құралдармен таблетка құрамындағы заттардың мөлшерін, таблетканың өзінің салмағын, ерігіштігін, яғни асқазанда еру уақытының белгіленген уақытқа сәйкес келуі тексеріледі. Бұл параметрлердің бәрі қатаң сақталуы тиіс. Егер сандық және сапалық көрсеткіштердің бәрі қалыпты болып, ол зертханалық сынақтармен расталса, онда, сәйкесінше, оң қорытынды шығарылады.
Ақаулар әдетте сараптаманың қай кезеңінде табылады? Ол немен байланысты?
Көп жағдайда өндірушілер тіпті ескерту алғаннан кейін де тіркеу құжаттамаларын толық өткізбейді.
Өтініш иесінің GMP стандартына сәйкестік алу үшін өндірістік алаңға барудан бас тартатын кездері болады.
Сараптау кезінде, сондай-ақ Мемлекеттік фармакопея немесе біздің елімізде мойындалған фармакопеяларда регламенттелген сапа мен қауіпсіздік көрсеткіштерінен төмен мәндер анықталады. Кейде дәрілік препарат құрамынан біздің елімізде тыйым салынған заттар мен материалдар табылады.
Бұдан бөлек, өтініш беруші препараттың клиникалық тиімділігі мен қауіпсіздігін дәлелдемеген, сапасын растамаған жағдайы да кездеседі. Фармакологиялық қадағалаушының "пайда-тәуекел" қатынасына қолайсыз баға беруі, болмаса препаратты тіркеу куәлігін ұстаушының фармакологиялық қадағалау бойынша міндеттемелерді орындамауы да теріс қорытынды шығаруға негіз болады.
Өткен жылы Алматы сынақ орталығы тіркеу және тіркеу құжаттамасына өзгертулер енгізу барысында жасаған сараптамадан кейін нарыққа 43 дәрілік препарат пен медициналық бұйымды шығармады. Олар – Үндістан мен Түркиядан келген препараттар және Беларусь, Германия, Израиль, Қазақстан, Қытай, Корея Республикасы және Ресейдің медициналық бұйымдары.
Зертханалық сынақ барысында сапа бойынша, оның ішінде өлшемі, массасы, беткі қабатының тығыздығы, герметикалығы, сыртқы түрі, тығыздығы, сандық көрсеткіші, дозалық бірліктерінің біртектілігі, қоспаның біртектілігі және басқа да параметрлер бойынша сәйкессіздіктер анықталды. Теріс қорытынды отандық өндірушілерге де, шетелдік компанияларға да беріледі.
Әлемдік алпауыт фармацевтикалық компаниялардың препараттарын сараптамадан өткізудің қажеті бар ма?
Әрбір ел өзінің ұлттық нарығына қауіпсіз, сапалы препараттар келуіне кепіл болу үшін дәрілік заттарды тексереді. Өзге елдің ешбір реттеушісі бұл дәрі-дәрмектерге жауап бермейді.
Оның үстіне, біздің нарыққа, мәселен, Еуропада тіркелмеген немесе олардың нарығына орфанды (сирек кездесетін) дәрі ретінде жіберілген дәрілік заттар да келеді. Ал біздің елімізде олар бұл санатқа жатпайды. "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" Кодексіне сәйкес, препараттарды нарыққа шығару алдында оларды міндетті түрде тіркеу және сәйкесінше қауіпсіздігі мен сапасын растау қажет.
Соңғы уақытта Ұлттық орталық анықтаған сәйкессіздіктер нәтижесінде Қазақстан нарығына қанша және қай елдің дәрілері жіберілмеді?
Соңғы 2,5 жылдың статистикасы бойынша, сараптамаға 19,5 мыңнан астам өтініш түсті. Олардың ішінде 467-сі тіркеуге жіберілмеді. Оған өте өрескел ескертулер себеп болды. Мысалы, жалған мәліметтер ұсынылды, тиімділік пен қауіпсіздік бойынша клиникалық дәлелдер болмады, препараттың сапасы расталмады. Егер елдер бойынша айтар болсақ, Үндістан, Ресей, Беларусь, Пәкістан, Украина, Қытай және отандық өндірушілер көбіне теріс қорытынды алады.
Жиі кездесетін ақаулар қатарында өндірісте инспекция жұмысын ұйымдастырудан бас тарту болып саналады. Фармацевтикалық кәсіпорынды кім инспекциялайды?
Қазақстанда фармацевтикалық инспекторат құрылып, онда Ұлттық орталыққа шетелдік өндірушілерді инспекциялаушы ұйым ролі берілді. Өткен жылдың маусымынан бері Ұлттық орталықтың құрамында инспекциялау департаменті жұмыс істейді. Енді дәрілік заттарды тіркеу процесінде фармацевтикалық инспекциялар жүргізілуі мүмкін. Оның міндетіне өндірушінің дәрілік затты тіркеу кезінде мәлімдеген сапа, тиімділік және қауіпсіздік деңгейін қамтамасыз ету бойынша қажетті талаптарды қаншалықты сақтайтынын анықтау жатады.
Өткен жылы Орталықтың сарапшылары 22 өндірістік алаңға инспекция жүргізсе, биылғы 11 айда 52 алаңға инспекция жасады. Мемлекеттік тіркеуден бас тартудың бір себебі – инспекция нәтижесі бойынша теріс қорытындының болуы. Яғни, инспекция өндіріс GMP стандартына сай келмейді немесе тіркеу құжаттамасының мәліметтерімен сәйкессіздіктер бар деп қорытынды шығарса, препарат мемлекеттік тіркеуге қойылмауы мүмкін. Мысалы, инспекция барысында тіркеу құжаттамасында көрсетілген өндірушіден басқа компанияның фармацевтикалық субстанциясын пайдалану дерегі анықталды. Сондай-ақ, өкілетті органға хабар берместен технологиялық процеске өзгерту енгізген өндіруші де белгілі болды. Олардың қатарында Үндістан, Түркия, Польша, Италия, Словения, Дания, Норвегия, Иордания және басқа да елдердің өндірістік алаңдары бар.
Сараптаманың теріс қорытындысына өндірушілер мен импорттаушылар қалай қабылдайды?
Өтініш берген компанияға ескертулерді жоюға мүмкіндік пен уақыт беріледі. Әрбір теріс қорытынды ұжымдық түрде, яғни Сарапшылар кеңесінде қаралады. Кеңес мүшелері бас тарту себебін егжей-тегжейлі зерттеп, соңғы шешімді қабылдайды.
Сарапшылар кеңесінің құрамына дәрілік заттардың тиімділігі, қауіпсіздігі және сапасын бағалау бойынша сараптама жүргізу саласында жұмыс тәжірибесі мен біліктілікке ие ғылыми кеңесшілер, ғылым докторлары және үкіметтік емес ұйымдар кіреді. Сарапшылар кеңесінің отырысында әрбір жағдай жеке-дара қаралады.
Сараптама жүргізу ережелері, оның ішінде дәрілік препараттың қауіпсіздігі, тиімділігі мен сапасы туралы қорытынды беру халықаралық стандарттармен үйлесім тапқанын айта кету қажет.
Бірыңғай тәсілдер мен жалпы қабылданған әлемдік тәжірибе бар.
Сарапшылар кеңесіне ұсынудан бұрын өтініш берушіге хабарлама жіберіледі, кейін кездесу ұйымдастырылып, теріс қорытынды беру себептері түсіндіріледі.
Бұл ретте өтініш беруден бастап, қорытынды шығаруға дейінгі процесс түгелдей ашық жүргізіледі. Өйткені, өтінішпен жұмыс автоматтандырылған, бұл адами факторды болдырмайды және сарапшылар арасында өтініштерді "машина" бөледі. Мұндай тәсіл ДЗСҰО қызметінің барлық негізгі бағыттарында қолданылады.
Оның үстіне, сараптама жұмыстарын жүргізу, оның ішінде ескерту беру мен өтініш иесімен байланыс "Дәрілік заттарды сараптау" порталында онлайн режимде жүзеге асырылады. Өтініш беруші өзінің "жеке кабинетінде" сараптама жұмысының әрбір кезеңіндегі статусын бақылап отырады. Мысалы, өтініш "бастапқы сараптама" сатысында "сарапшы ескертуі" статусымен тұрса, өтініш беруші ескертумен танысып, оны жою үшін жауап жолдағаннан кейін статус "ұсынылды" болып өзгереді. Яғни, бұл өтініш келесі кезеңге өтуге дайын деген сөз.
Сұрақтар туған жағдайда өтініш иесі әр аптаның бейсенбісі сайын өтетін кездесуге жазылып, ДЗСҰО өкілдерімен бірге мәселені талқылай алады.
Ұлттық орталықтың зерттеулері мен шешімдеріне қалтқысыз сене аламыз ба?
Ұлттық орталық – Қазақстанның дәрілік заттар айналымы саласындағы жалғыз сарапшылық ұйым. Орталық жыл сайын халықаралық сапа стандарттарына сәйкестікке ішкі және сыртқы аккредиттеуден өтеді. Тұрақты түрде ұйымдастырылатын ішкі оқулардан бөлек, қызметкерлер сыртқы оқу шараларына да қатысады. ДДҰ, USAID, PQM+ және өзге де халықаралық ұйымдармен оқу бойынша өзара белсенді қызмет жүргізеді. Ұлттық орталықтың Медициналық мақсатта қолданылатын (ICH) дәрілік заттарды тіркеуге қойылатын техникалық талаптарды үйлестіру бойынша халықаралық кеңесте бақылаушы ел деген статусы бар және Медициналық бұйымдар реттеушілерінің халықаралық форумының (International Medical Devices Regulators Forum, IMDRF) отырыстарына белсенді түрде қатысады. Орталық, сондай-ақ АҚШ Фармакопеялық Конвенциясына, Еуропа Фармакопея Комиссиясына мүше әрі шешуші дауыс құқығына ие.
Орталық зертханаларына айрықша талаптар қойылады. Мысалы, Алматы сынақ орталығы зертханаларымен бірге Еуропалық сапа директоратында аккредиттеуден өтіп, Еуропа Кеңесінің ресми зертханалар желісінің қауымдастырылған мүшесі болып табылады.
Қарағандыдағы сынақ зертханасы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының алдын ала саралауынан өткендер тізіміне ресми түрде қосылып, осылайша ДДСҰ қайта саралауынан өткен Орта Азиядағы алғашқы зертхана және әлем бойынша қайта саралаудан өткен 57 зертхананың бірі болды.
Бұдан бөлек, ДЗСҰО сынақ зертханалары Ұлттық аккредиттеу орталығында ISO/IEC 17025-2017 халықаралық стандартының талаптарына сәйкестікке аккредиттеуден өтті. ДЗСҰО сынақ зертханаларының халықаралық және ұлттық аккредиттеуден өтуі, сондай-ақ тұрақты түрде жоспарлы бағалаулардан өтуі – орталықтың дәрілік заттар қауіпсіздігі мен сапасын сараптау және бағалау саласындағы біліктілігінің айқын дәлелі.
Одан қалды, Орталықтың кейбір зертханалары EDQM (Дәрілік заттар сапасы бойынша Еуропа директораты) талаптарына сәйкестікке аккредиттеуден өткен және Еуропа кеңесі жанындағы дәрілерді бақылау бойынша ресми зертхананың (OMCL) қауымдастырылған мүшесі болып табылады.
Біліктілікті растау үшін зертханалар EDQM ұйымдастыратын біліктілікті растаудың халықаралық бағдарламаларына (PTS) тұрақты негізде қатысады. Бұл бағдарламаларға Еуропа мен әлемнің 100-ге жуық зертханасы қатысып, әр 4 жыл сайын аудиттен өтеді.
Фармацевтикалық өнім нарыққа шыққаннан кейін оның қауіпсіздігі қалай қадағаланады?
Ұлттық орталық "пайда-тәуекел" қатынасына үздіксіз бақылау жасау мақсатында нарыққа айналымға шыққан медициналық препараттардың қауіпсіздігіне мониторинг жүргізеді.
Дәрілік заттардың жағымсыз әсерлері туралы негізгі ақпарат көзі – Қазақстанның барлық өңірлеріндегі аурухана, емханалардың медициналық қызметкерлері, сондай-ақ фармацевтер мен провизорлар. Сонымен қатар, Орталыққа ақпаратт БАҚ, әлеуметтік желі және мессенджерлер (whatsapp, telegram) арқылы келіп түседі.
Қазіргі таңда жағымсыз әсерлер жайлы карта-хабарлама жолдау мүмкіндігі автоматтандырылып, Орталықтың www.ndda.kz сайтында жүзеге асырылды.
Таяу уақытта қолданыстағы фармакологиялық қадағалау жүйесі Кешенді медициналық ақпараттық жүйемен біріктіріліп, ол арқылы медициналық қызметкерлер науқастардың дәрілерге қатысты шағымдарын хабарлай алады. Бұл медициналық қызметкерлер үшін қолайлы ғана болып қоймай, "сары карталарды" толтыруға жұмсайтын уақытын қысқартады. Бұл арқылы дәрілердің клиникалық зерттеу кезеңінде белгісіз болған жағымсыз тұстары анықталады.
ДДСҰ, FDA, EMA, MHRA мәліметтеріне тұрақты мониторинг жүргізу Қазақстанға өзге елдерде болып жатқан қолайсыз оқиғалар мен жағдайлар туралы түпкі дереккөзден барынша өзекті ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Ұлттық орталық дәрілік заттардың жағымсыз әсерлеріне мониторинг бойынша халықаралық бағдарламаға қатысады. Сондықтан Орталықта алған ақпаратты әлемдік тәжірибемен салыстыруға және өзгелерге көмектесуге мүмкіндік бар.
Еліміздің өңірлерінің дәрі-дәрмектердің жағымсыз әсерлері туралы ақпараттандыруда биылғы 9 айда Қарағанды, Павлодар облыстарының, Алматы, Шымкент қалаларының денсаулық сақтау ұйымдары толтырылған "сары карталар" саны бойынша көш басында болды.
Фармакологиялық қадағалау жүйесінің тиімділігі туралы айтар болсақ, биыл Ұлттық орталықтың қорытындысының негізінде 33 дәрілік препараттың тіркеу куәлігінің қызметі тоқтатылып, бір препараттың тіркеу куәлігінің күші жойылды.
