Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті – ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық қатынастар мен рухани тәжірибелердің күрделі жүйесі. Сол жүйенің құрамдас бөлігі ретінде жасау дәстүрі (қыз жасауын дайындау, яғни қыздың тұрмысқа шығар алдындағы мүліктік және рухани дайындығы) ерекше этнографиялық, әлеуметтік және психологиялық мәнге ие. Бұл дәстүр – қазақ қоғамының отбасылық құрылымын, әйелдің әлеуметтік мәртебесін және ұрпақтар сабақтастығын бейнелейтін көне институт.

Тарихи тұрғыдан алғанда, жасау – қыздың жеке меншігі емес, оның өз отбасынан жаңа ортаға апарған рухани және материалдық мұрасы. Этнограф М. Арғынбаев атап өткендей, "жасау дәстүрі арқылы қазақ қоғамы отбасы институтының тұрақтылығын қамтамасыз етіп, аналық тәрбиені ұрпақтан ұрпаққа жеткізді".

Жасаудың тарихи және әлеуметтік бастаулары

1. Түркі өркениетіндегі іздері

Жасау дәстүрінің түп-тамыры ежелгі түркі қоғамындағы қызға енші беру рәсімінен бастау алады. "Орхон-Енисей" жазбаларында әйел мен ердің одағы тек некелік емес, әлеуметтік келісім актісі ретінде сипатталған. Бұл келісімнің символдық көрінісі – қыздың әкелін алып шығуы, яғни өзіне тиесілі еншісін жаңа әулетке апаруы.

Тарихшы Л.Н. Гумилев өз еңбектерінде түркілерде әйелге қатысты "жасау" ұғымы әлеуметтік теңдік пен рудың беделін сақтаудың құралы болғанын атап өтеді. Демек, жасау дәстүрі – экономикалық институт қана емес, рулар арасындағы қатынасты реттейтін әлеуметтік тетік.

2. Қазақ қоғамындағы орны

Қазақ этнографиялық кеңістігінде жасау дәстүрі XVIII–XIX ғасырларда толық қалыптасқан. Архивтік деректер мен жазба көздерде, мысалы, Ә. Диваевтың "Қырғыз-қазақ әйелдерінің тұрмыс-салт жоралары" еңбегінде, жасау – "қалыңмалмен тең маңызы бар дәстүр, себебі ол екі әулеттің мәртебесін тең ұстау құралы" деп сипатталады.

Осы кезеңде жасауға тек тұрмыстық заттар ғана емес, қыздың әлеуметтік тегін білдіретін бұйымдар да қосылған – зергерлік әшекей, киім, қымбат тоқыма, жылқы немесе киіз үй.

Оқи отырыңыз: Ерулік беру дәстүрі. Қазақ халқы көршісін қалай сыйлаған?

Жасаудың құрылымы мен символдық мазмұны

Этнографиялық тұрғыда жасау үш негізгі құрамдасқа бөлінеді:

Киім-кешек және әшекей бұйымдар. Қыздың сәукелесі, кимешегі, қамзолы мен шолпысы – оның әлеуметтік статусын бейнелеген.
Зергерлік әшекейлерде символдық таңбалар бар: қошқар мүйіз – молшылық, тұмарша – қорғау, жұлдызша – өмірлік жолдың ашықтығы.

Зергерлік символикаға қатысты зерттеулер (Қ. Ахметова, "Қазақ әйелінің әшекей мәдениеті", 2012) жасау заттарының 70 пайызы магиялық қорғау функциясын атқарғанын көрсетеді.

Үй жабдықтары мен төсек орын. Көрпе, жастық, кестелі шымылдық, текемет – барлығы әйелдің еңбегі мен аналық ниеттің көрінісі. Қолөнердің бұл түрі тек эстетикалық емес, психологиялық әсері бар дәстүр. Түстер мен оюлардың үйлесімі жас келіннің эмоционалды күйіне, үй ішінің энергетикасына әсер еткен. 

Мал-мүлік және тұрмыстық құралдар. Бұл элемент жасау дәстүрінің экономикалық қырын ашады. Қыз өзімен бірге жаңа үйге тұрмыстық құралдарын алып барған, бұл оның жаңа ортада дербес болуына мүмкіндік берген. Халықта "жасаусыз қыз – жолсыз қонақ" деген сөз осыдан қалған.

Фото: depositphotos.com

Жасаудың тәрбиелік-психологиялық маңызы

Психологиялық тұрғыдан, жасау дайындау – аналық тәрбиенің ең бейнелі формасы. Қыз бала өз анасының, әпке-жеңгелерінің, ауыл әйелдерінің көмегімен жасауын әзірлеу барысында еңбек, жауапкершілік және өмірге бейімделу дағдыларын игерген.

Психолог Назира Бурхан былай дейді:

"Жасау дайындау кезінде қыз баланың психологиялық бейімделу процесі жүреді. Бұл – ұзатылуға, әлеуметтік рөлдің өзгеруіне дайындық. Дәстүрдің түп мәнінде қазіргі психологияда "өту рәсімі" (rite of passage) деп аталатын механизм жатыр".

Ғылыми тұрғыда бұл – француз этнологы Арнольд ван Геннептің (1909) теориясымен ұштасады: әрбір мәдениетте адам өмірінің өтпелі кезеңдерін рәсім арқылы бекіту бар. Қазақтағы жасау дәстүрі – соның айқын көрінісі.

Жасаудың әлеуметтік және экономикалық қызметі

Жасау – тек тұрмыстық емес, экономикалық теңгерім құралы. Қалыңмал мен жасау арасындағы тепе-теңдік әлеуметтік қатынасты реттеген. Бай отбасылар жасау көлемін ұлғайту арқылы өз мәртебесін көрсетсе, кедей отбасылар ниет пен еңбекті басты өлшем еткен.

Этнограф Әлкей Марғұлан былай дейді:

"Жасау дәстүрі қазақ қоғамындағы әйел теңдігін қамтамасыз еткен алғашқы тетіктердің бірі. Ол арқылы әйел өз меншігіне ие болып, экономикалық дербестігін сақтаған".

Сонымен қатар жасау – жеке меншікті қалыптастыру мектебі.

Кей өңірлерде (әсіресе Батыс Қазақстан мен Ұлытау аймақтарында) жасауға қосылған кейбір заттар әйелдің жеке иелігі болып саналатын. Мысалы, түйе, күбі, сандық, киіз үй бөліктері – қыздың жеке мүлкі ретінде сақталған.

Өңірлік ерекшеліктер және аймақтық айырмашылықтар

Қазақстанның әр аймағында жасау дәстүрінің мазмұны мен көрінісі өзгеше болған.

Оңтүстік өңірлерде жасауға зергерлік бұйымдар мен жібек маталар көбірек қосылған. Батыс Қазақстанда жасауға мал мен тұрмыстық техника мәндес құралдар (қазан, самаурын, кебеже) қосылған. Солтүстік пен Шығыс аймақтарда жасау құрамында киіз үйдің бөліктері, тері бұйымдар, кестелі көрпелер ерекше орын алған.

Этнограф Қ. Қалиев деректерінде XIX ғасырдың соңында Жетісу өңірінде жасау көлемі кейде 3-4 түйе жүкке дейін жеткені, ал Арқа өңірінде 1-2 жүкпен шектелгені жазылған.

Жасаудың эстетикалық және көркемдік қыры

Жасау заттарының барлығы – халық қолөнерінің бір бөлігі. Қазақ әйелінің талғамы, түс үйлесімін сезінуі, символдық ойлау жүйесі жасау арқылы көрініс тапқан. Құрақ көрпелердің түстері мен оюларының сәйкестігі қазіргі замандағы арт-терапиялық әдістермен ұқсас әсер береді.

Зерттеуші С. Қасиманов атап өтеді:

"Қазақтың қолөнер дәстүрі – ұлттық психология мен эстетиканың бірлігін танытатын феномен. Жасаудың бір ғана көрпесіне бүкіл әулеттің дүниетанымы сыйған".

Оқи отырыңыз: Қазақтың табақ тарту дәстүрі. Оның түрлері қандай? Мәні, мағынасы неде?

Қазіргі қоғамдағы жасау дәстүрінің жаңғыруы

Бүгінгі жаһандану дәуірінде жасау дәстүрі жаңа мазмұнға ие болып отыр. Қыз жасауына тұрмыстық техника, жиһаз, тұрмыстық электроника кіреді. Бірақ рухани мәні өзгерген жоқ: ата-ананың қызға деген қамқорлығы мен аналық тілегі әлі де басты идея.

Қазіргі этнопсихологиялық зерттеулер (мысалы, Т. Рысқұлова, 2023) көрсеткендей, жасау дәстүрін сақтаған отбасыларда ұрпақаралық байланыс пен отбасылық бірлік деңгейі жоғары болады. Бұл дәстүр – ұлттық бірегейлікті сақтаудың маңызды элементі.

Ғылыми тұрғыдан бағалау және мәдени код

Мәдениеттанушылар жасау дәстүрін ұлттық мәдени кодтың бір бөлігі деп таниды. Ол тек материалдық емес, когнитивтік символдық жүйе ретінде қызмет атқарады. Жасау арқылы қазақ әйелінің рөлі – пассивті емес, белсенді мәдени тасымалдаушы ретінде көрінеді.

Әлеуметтанушы А. Кенжетай атап өткендей:

"Жасау – әйелдің мәдени капиталын жаңа әлеуметтік ортаға көшіру механизмі. Бұл – қазақ қоғамындағы гендерлік тепе-теңдіктің тарихи үлгісі".

Жасау дәстүрі – қазақ халқының мәдениетінде тек тұрмыстық ғұрып емес, әлеуметтік институт, рухани сабақтастықтың тетігі, әйел еңбегі мен аналық философиясының көрінісі. Ол ғасырлар бойы қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз етіп, әйелдің әлеуметтік беделін сақтауға ықпал етті.

Жасау – қыз баланың анасы берген аманаты, отбасының рухани жалғасы, ұлттық жадтың көрінісі. Сондықтан бұл дәстүрдің ғылыми тұрғыда зерттелуі – қазақ мәдениетінің антропологиялық және гендерлік қырларын түсінудің кілті.

"Жасаусыз қыз – тамырсыз гүл" дейді халық. Себебі жасау – тек зат емес, ұлттың рухани діңгегі.