Бұл жерде белгілі қазақ батыры өмірінің соңғы жылдарын өткізген, патшалық заманда стратегиялық маңызды өткел салынған және Кеңестік Қазақстан астанасының жанында өз "теңізі" пайда болған.
Үйсіндерден казактарға дейін
Тарихи деректерге сүйенсек, ежелде Іле алқабы үйсіндердің иелігінде болған. Олар бұл аймақта қой, түйе, жылқы өсірген.
Орта ғасырларда мұнда еуропалық саяхатшылар келіп, азиялық көршілерімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатуға тырысты.
e-history.kz сайтында 1253-1255 жылдары осы өңірге келіп, Іле өзенінің сипаттамасын қалдырған францискалық монах Гильом де Рубруктың мәліметтері келтірілген: "...сол жерден үлкен өзен көрінді, одан кемемен өтуге тура келді...".
Ал XIX ғасырда қазақ ғалым-этнографы Шоқан Уәлиханов өз күнделігінде мынадай деректерді атап өтті:
"...Іледен өтетін өткелді Албан руының қазақтары ұстайды..., түбі тегіс кемелермен жүзеді. Тасымалдау әдісі бүкіл Шығыста бірдей: кеме жылқылардың құйрығына байланған, олар оны сумен жүзіп тартады. Кеменің тозығы жеткен, бір қайықшы рульді басқарады, ал басқалары тесіктерден кірген суды төгіп отырады".
Бірақ, бұл жер тек өткелімен ғана танымал емес. XVII ғасырда Қапшағайдан 20 шақырым жерде, жалпы қабылданған нұсқаға сәйкес, қалмақтар көптеген петроглифтер, жұмбақ құдайлардың бейнелері, кейінгі буддистік жазулар қалдырған – қазір бұл жер Тамғалы тас деп аталады. Сонымен қатар, мұнда болжам бойынша, қыпшақтар қалдырған VIII-IX ғасырлардағы ежелгі түркі руникалық жазбалар бейнеленген тас бар.
Сонымен, болашақ су қоймасының батыс бөлігінде Іле елді мекені қашан пайда болды?
Бір қызығы, әртүрлі дереккөздерде бұл туралы ақпарат өзгеше. Мәселен, жазушы, Қапшағай қаласының тарихын зерттеуші Владимир Таранның "Солнечный город" кітабына сәйкес (оның материалдары e-history мақаласының негізіне алынған), Іле елді мекені туралы алғашқы жазбалар 1853 жылдан басталады. Әлдебір топограф Сонин бұл аймақты Іле өзенінен өтетін өткел салуға ыңғайлы деп таңдап, өзеннің арғы жағында бекініс салумен айналысқан. Кейінірек хорунжий (казак әскеріндегі офицерлік шен) Лаптев бастаған қырық сарбаз осы аймаққа өткелді күзету және қызмет көрсету үшін жіберілді. 1854 жылдың жазында елді мекенде алғашқы саман үй салынды.
Ал Александр Науменконың "Қазақстандағы орыстар" кітабындағы ақпаратқа сәйкес, Іле елді мекенінің негізін іс жүзінде Үлкен Орданың приставы, Князь Михаил Дмитриевич Перемышльский қалаған. "1853 жылғы 2 шілдеде Перемышльскийдің әскери-экспедициялық жасағы Іле өзені арқылы өтіп, Есік жерінде бивак құрды, ал 1854 жылдың көктемінде Алматы өзенінде инженер Л. Александровпен бірге Верный бекінісін салды", – делінген кітапта.
Дегенмен, бұл екі факт бір-бірімен байланысты болуы мүмкін.
Іле өтпелі туралы
1856 жылы орыс географы және саяхатшысы Петр Семенов өткелдің қиындықтары туралы жазды:
"Өзеннің ені 300-ден 400 метрге дейін. Өткел салу өте қиын болды және көп уақыт алды. Іле пикетіне қарсы ағым аса жылдам болмаса да, оның көптеген қауіпті иірімдері бар. Менің жеңіл арбам әрең дегенде қайықпен арғы бетке жеткізілді, ал өзім казактармен бірге атпен жүзіп өтуге мәжбүр болдым".
Іленің қатты ағысынан және қайырлардың көп болуы салдарынан өзенде кеме қатынасы іс жүзінде дамымады. Паромдар почта жүктерін тасымалдаумен, әскери, көлік және мал тасымалдаумен әрең айналысты.
1856 жылы "Әулие Николай" желкенді кемесі 8000 пұт ұнмен Бертіс айлағынан (қазіргі Балқаш қаласының маңында) шығып, Іле жеріне 72 күнде жетті. Саяхат барысында көптеген қиындықтар орын алды: кеме қайырға соғып, желкені жыртылды.
1883 жылы 14 наурызда жергілікті көпес Юлдашевтің ақшасына Англиядан сатып алынған "Колпаковский" бұрандалы пароходы Іле жерінен суға жіберілді. Ол жүкпен бірнеше рейс жасады, бірақ пароход үлкен шығындарды талап ететіні белгілі болды.
70-ші жылдардың аяғында және 80-ші жылдары – облыстық әкімшілік паром өткелін тұрақты көпірге ауыстыру туралы мәселе көтерді. Ақыры 1881 жылы Іле көпірінің құрылысы басталды. Верныйдың тарихы туралы бірегей құжаттар жиналған Starinariy.kz сайтындағы мұрағаттық құжаттарға қарағанда, көпірді Түркістан құрылыс комитеті жанындағы құрылыс жұмыстарының инспекторы азаматтық инженер Н. А. Петров салған. Құрылыс жергілікті көшпелі тұрғындардың арнайы жинағынан қаржыландырылды. П.В. Гурде метал конструкцияларына Ресейдің темір зауыттарына тапсырыс берді. Бұл металдар өте жоғары сапалы болды.
Ұзындығы – 260 метр, ені – 10,7 метр, көпір асты биіктігінің габариті – 6,4 метр. Ерекше көпірдің ағаш пен темірді қолдана отырып, ГАУ жүйесі бойынша салынған және бұрыштары гранитпен қапталған он бір аралығы болды. Бұл Ресей империясының Азия территориясындағы бірегей нысаны еді.
Кеңестік кезең
Бұл жерде Кеңес өкіметі 1918 жылғы мамырда орнады. Жергілікті атаман Бородихин 23 мамырда Верныйға жеделхат жолдады: "Кеңес өкіметін мойындаймыз, оның бұйрықтарына бағынамыз, қару-жарақ пен патрондар жергілікті қоймаға тапсырылды, елді-мекендегі тәртіп пен көпірді қорғау үшін қоғамдық қауіпсіздік комитетін құрдық".
Іле тұрғындары Кеңес заманында қолөнер жұмыстары мен киіз үйлер салу үшін ши мен қамысты, ағашқа қолданылатын қарапайым тікенекті, арқан, ыдыс, балық аулау құралдарын өндіру үшін кендір – "Іле зығырын" өндірумен айналысты. Бірақ олардың негізгі кәсібі балық аулау болды.
Іле өзенде сазанның пайда болу тарихы да қызықты. 1905 жылы диірменші Ф. Богдановтың шудан әкелінген балықтарын өсіретін тоғанының бөгетін су тасқыны бұзып өтті. Сазандардың барлығы ағынды сумен Ілеге кетіп, 1915 жылға қарай онда кәсіпшілік маңызға ие болды. Сонымен қатар, Іледе жабайы қабандарды, тіпті, Балқаш жолбарыстарын аулады.
Іледе кеме қатынасы дами берді. E-history сайтындағы ақпаратқа сәйкес, 1930 жылға қарай көлік кемелерінен басқа, аз тоннажды баржаларға қызмет көрсететін шағын балық аулау кемелерінің флотилиясы болды. Кейінірек Іле өзенінде Сормов және Киев кеме жасау зауыттарының пароходтары мен баржаларының дайындамалары секцияларын жеткізу және құрастыру жолға қойылды. Содан кейін бұл флот Балқаш мыс балқыту зауытын салу үшін жүктердің едәуір бөлігін тасымалдауды қамтамасыз ете алды, сондай-ақ Түрксіб пен Қарағанды темір жолының жаңа құрылыстары арасындағы байланыстырушы буын болды. Ұлы Отан соғысы жылдарында Балқаш-Іле пароходтығы Балқаш мыс балқыту зауытын қажетті шикізатпен қамтамасыз етті, Қытайға сауда тасымалдарын жүзеге асырды, сондай-ақ Алматыны сексеуілмен қамтамасыз етті.
60-шы жылдары Кеңес ғалымдары Іле өзенінде су электр станциясын және жасанды су қоймасын салу туралы ұсыныс жасады. Жоба экономикалық тұрғыдан негізделген: су қоймасының арқасында жалпы ауданы 3 295 500 гектар суармалы егіншілікті дамытуға, халық үшін күріш, сүт өнімдері, көкөністер, жемістер мен картоп өндірісін ұлғайтуға болады.
Іле кенті орналасқан жер су қоймасын салу үшін таңдалды. Сол кезде Іледе 5 мыңнан астам адам өмір сүрген. Олар жаңа кенттерге қоныс аударды: Новоилийск (кейіннен Қапшағай, ал қазір Қонаев), Николаевка (қазіргі Жетіген/Алатау) және балық аулау колхозы (қазіргі Арна). Көпір бөлшектеліп, үйлер бұзылды, ескі ауыл зираты жаңа жерге көшірілді.
1969 жылғы 29 қыркүйекте Іле өзенінің негізгі арнасы тас бөгетімен жабылды. Осы жылдың 26 желтоқсанында су қоймасын толтырудың бірінші кезеңі басталды, ал 1970 жылдың көктемінде Іле кенті қолдан жасалған Қапшағай көліне өмір сыйлап, жасанды су қоймасының түбіне кетті.
Бүгінде Қапшағай СЭС ұлттық электр желісіне 220 кВ электр энергиясын береді, одан Қонаев қаласы да электр энергиясын алады.
Махаббат аралының құпиясы
Қапшағайдың солтүстік бөлігінде, Алматы демалыс аймақтарына жақын жерде жалғыз арал бар. Халық оны Махаббат аралы деп атайды, ал ресми түрде бұл Өтеген батыр аралы.
Оның ұзындығы шамамен бір жарым шақырым, ал жағадан шамамен екі шақырым қашықтықта орналасқан.
Өтеген батыр XVIII ғасырда қазақтардың жоңғарларға қарсы азаттық соғысында күрескен белгілі батырлардың бірі болды. Батыл жауынгер және талантты қолбасшы шайқаста тұтқынға алынып, ішкі Қытайға жіберілді. Аңыз бойынша, ол он жылдан астам уақыт бойы бұғауда болған. Ақыры сағы сынды деп, кісеннен босатқан кезде Өтеген батыр күзетшілерді жайпап салып, тұтқыннан қашып кеткен. Отанға оралу үшін бірнеше жыл қажет болған. Ол өмірінің қалған бөлігін қазіргі Қапшағай аумағында өткізген, сол жерде төбенің басында жерленген.
70-жылдардың басында қабірді су басу қаупіне байланысты батырдың ұрпақтары оның сүйектерін Жамбыл облысы Қордай ауданында қайта жерледі. Ал қабір орналасқан биік жер батырдың атын алған аралға айналды.
2020 жылы Өтеген батырдың қазіргі ұрпақтары аралдың батыс бөлігінде шағын кесене салды.
