Кеңес заманында қатты құпия болған ақпардың бірі – немістермен соғыстың алғашқы айларында тұтқынға түскен совет солдаттарының саны. Кейінгі жария болған деректер бойынша, 4 миллионнан асып жығылады. Тарихта дұшпан жағындағы осыншама адамдардың тұтқынға түскен кезі болмаған. Өз еркімен емес, дарынсыз қолбасшы, елбасшылардың жіберген үлкен саяси әрі ұрыс даласындағы орасан әскери қателіктердің кесірінен тұтқынға түсті.
И.В. Сталин бастаған Кеңес мемлекетінің басшылары Гаага және Женева "Соғыс тұтқындарын ұстау туралы" (27 шілде 1929 жылы) Конвенцияларына қол қоймады. Совет солдаттары тұтқын құқықтарынан айырылды. Мұндай жағдайдан соң фашистік әкімшілік арқасын кең жайып, еркінси түскені сондай, ең қарапайым дәрігерлік көмек, халықаралық "Қызыл крест" қорғауы, туған-туыстарымен хат алмасу және басқа да құқықтарынан тұтқындарды шектеді. Қорлықтан, аштықтан, түрлі азаптан 3 миллионнан астам жазықсыз тұтқын немістердің өлім лагерлерінде ажал құшты.
Тағдыр тәлкегіне түскен миллиондардың ішінде тірі қалудың өзі неғайбыл болатын. Ал тірі қалған қандастарымыздың өмірі шым-шытырық романдардың желісіне бергісіз оқиғаларға толы еді. Өйткені олар тұтқында жан сақтау үшін Түркістан легионына кірді. Жан берісіп, жан алысқан қанды майданда болмаған, тозақ отында күйіп-жанбағандар тұтқын болғандарды қайдан түсінсін?! Елде бәріне "сатқын" деген күйе жағылды. Тіпті неміс концлагерінен тірі қайтқанды өз елінде не ату жазасы, не Сібір күтіп тұр еді. Атыраулық Ғайпен Бейісов – солардың бірі, соғыс кезіндегі екі жыл өмірін өлім легерінде, екі жылын Түркістан легионы қатарында өткізген. Ол өзінің қым-қиғаш шытырманға толы өмірін кітапқа жазып қалдырып кетіпті.
Ол 1921 жылы қазіргі Атырау облысы, Бақсай ауданы, Талқайраң ауылында дүниеге келген. 1940 жылы осы ауылдық мектепті бітіріп, 18 жасында ВКП(Б)-ға мүшелікке кандидат болды, Бақсай аупарткомында 1941 жылға дейін қызмет істеген. Осы жылдың 11 мамырында әскерге алынған. Украинадағы Лоховица қаласының маңында әскери қызметін атқарған.

Соғыс фрагменттерін реконструкциялау / Фото pixabay.com сайтынан алынды

26 маусым күні Гродно мен Ровно маңында жаудың десанттарымен алғаш рет бетпе-бет келіп, қатты қырғынға ұшырағанда бір-ақ соғыстың басталғанын білген.

Украинге ұл болып өмірге қайта келді

1941 жылдың 15 қыркүйегінде Лоховица қаласының теріскейінде қанды қырған шайқаста ауыр жарақат алады. Үш күннен кейін есін жинаса, украин шалы мен кемпірінің үйінде жатыр екен.

– Біздің әскерлер шегініп, қашып кеткен, хутор немістердің қолында. Кемпір мен шалда өмірі бала болмапты. Мені өз аттарына жаздырып алуға ниетті екендерін білдірді. Ойлануға мұрша жоқ. Бір жеті өтпей Украинаның қазақ баласы Пилипчук Григорий Григориевич болып шыға келдім.

Тамұққа түскен тағдыр...

Біреулер хутордағы немістерге "Жасырынып жатқан жаралы қызыл әскер бар. Мына адресте, өзі христиандық емес мұсылман" деп мені ұстап беріп, Канатоп тұтқын лагерінен бірақ шықтым.

Немістер бір сәтте қолға түскен миллиондаған тұтқынды асырауға шамалары жетпей қалды. Олардың көбі аштан қырылды / Сурет military-kz.ucoz.org сайтынан алынды

– Канатоптан Гродно лагеріне айдалдым. Бұл лагерьдің түрі басқа. Адамды дарға аспайды, газбен тұншықтырып өлтірмейді, крематорияға салып өртемейді. Адамды көтерем етіп, аштан өлтіретін лагерь. Жерден қазған жертөле. Немістер әдейі қырылсын деп тамақ бермеді, жарақаттарды емдемеді. Тұтқындар санын табиғи түрде азайту үшін, сүзек ауруының тарауына жол ашты. Аз уақытта 11 мың тұтқынның бір мыңдайы ғана аман қалдық.

Тікелей келген тағы бір ажалдан аман қалды

Ғайпеннің жағдайы мүшкіл еді. Жауырынына қадалған оқ күн сайын тәнін жегідей жеп, ақыры естен тандырады. Лагерьде танысқан Қалыбай есімді жерлес қазақ жігіт бұның жағдайының ауыр екенін байқап, дәрігерлерден көмек сұрайды. "Дәрі-дәрмек, наркоз атауымен жоқ, оқты тірілей алсақ, тері мен сүйек қалған жаны азапты көтермейді, алмасақ та көрер жарығы көп емес", – деп дәрігерлер бас тартады. Қалыбай да деген бетінен қайтпай, "өзекті жанға бір өлім", әйтеуір өлетін болса тәуекелге бел будық деп жалынып, көндіреді...

Сөйтіп, қазақ жігіттері аяқ-қолын басып отырып, операция жасатады. Еш наркозсыз. Күш-қуаты сарқылған Ғайпен де тыпырлауға дәрмені келмей талықсып кетеді... Кейін ақырындап беті бері қарайды, осылайша өлім аузынан тағы да аман қалады.

Нан берген орыс әйел оққа ұшты

Наркозсыз ауыр операциядан енді есін жинағанда тұтқындарды тағы айдайды. Тірі жете алмайтынына көзі жеткен Ғайпен:

– Баласын күткен әкеге өлімін естірту қиынға соғар, елге жетсең пәлен жерде тірі қалды дерсің. Маған істеген жақсылығыңды қарызға есептеме, мен саған онсыз да қарыздармын. Бақыл бол, Қалыбай аға, – деп қоштасады.

Бірақ қасындағылар тастамайды. Бірде туысқан-бауыр болып кеткен қазақтар екі қолтығынан демесе, тағы бірде Ғайпенді Қалыбай балаша арқасына салып, арқалап алады. Осылай өлі мен тірінің арасында келе жатқанда кірпіш тәрізді бір нәрсе тұмсығының астына, Қалыбайдың иығына сарт ете қалады. Жол бойында тұрған халықтың лақтырған қалаш наны екен. Оны жерге түсірмей қағып алған Қалыбайдың: "Ай, обал-ай, жаңағы бізге нан берген орыс әйелі оққа ұшты!" деген оқыс дауысы бірге шығады.

Мен қалай легионер болдым

Дәм-тұзы бітпесе керек, Ғайпен аға бірнеше рет өліммен бетпе-бет келе тұра, аман қалады.

– Есім кіргенде көріп білгенім – қыштан салынған үйде жатыр екенмін. "Бордақылау лагерінде жатырсыңдар", – деді жендеттер. Адамдық түрге ене бастадық. Мұстафа Шоқайдың солдаты болу үшін бордақыланып жатқанымызды ғана айтты. Өзгесін білмедік. Польшаның Легионова жеріне әкеліп, немістің солдат киімін киіндірді. Осылайша, легионер атандық.

Ғайпен аға неміс офицерінің қойған сұрақтарына жауап беріп тұрып, "сегіз тіл білемін" деп аузына Құдай салса керек, қалай айтып қойғанын білмей қалады. Айтуын айтқанымен, өзі де абдыраған... Онысын білдірмей:

"Қазақ, өзбек, қырғыз, түрікпен, қарақалпақ, қарашай, татар", – деп орыс тіліне қоса түп-тамыры бір, тілдері ұқсас түркі халқын тізбектей сегізге әзер жеткізеді. Немістер қатты таңқалса керек, ойланбастан фототілшілік курсқа жібереді.

Өлім лагерінде қойша қырылып жатқан қазақтар осылайша неміс солдатының киімін киіп, легионер атанды / Сурет exclusive.kz сайтынан алынды

Ғайпен Бейісов екі жыл көлемінде неміс тілін жетік меңгеріп алады.Одан бұрын көрген тозақтың азабындай өмірі оның рухын сындыра алмайды. Қазақтың еңсесі биік, құлшынысы зор ұлы өзінің табиғи қалпынан таймайды.

Аз ғана уақыт ішінде ОКВ-ның (Қарулы Күштердің Жоғарғы қолбасшылығы) Потсдамдағы насихат департаментінен бірақ шығады. Әрі қарай бөлім командирі болады. Арнайы курсты тәмамдап, офицер атағын алады. Әскери фототілші мамандығын меңгереді. Бухарест, Киев, Симферополь, Берлин, Вена, Мюнхен, Лейпциг, Берслау, Бунслау, Мадирид, Рим, Париж т.б. қалаларды аралайды.

Ату жазасынан аман қалды

1945 жылы легионерлердің қашуын ұйымдастырды деген сезікпен Ғайпен Бейісов тұтқындалып, ату жазасына кесіледі.

Үш күн бойы қараңғы бөлмеде сандырақтап ажалын күтті / Сурет drugoi.livejournal.com сайтынан алынды

Бұл кезеңде кеңес армиясының қарқынды шабуылынан қаймыққан неміс-фашистері шапшаң шегінуде болатын. Тағдырларына қарай үкім орындалар түнінде күзетшілер қашып кетеді де, түрме есігін жергілікті немістер ашып жібереді. Бұл оның тура келген кезекті ажалдан тағы бір аман қалуы еді.

Неміс түрмесінен босаған соң Қызыл Армия қатарына қабылданып, 1946 жылы әскер қатарынан босап, елге оралады.

Халық жауы атанды

Қырсық бір айналдырса, шыр айналдырады демейді ме. Ғайпен 1946 жылы РКФСР Қылмыс заңының 58-1б бабына сәйкес "халық жауы" ретінде 10 жыл бас бостандығынан айырылды. Атышулы Сібір, Степлаг, Карлагтың тозақ өмірін бастан кешіп, 1956 жылы ғана босайды.

Қайда барсаң да тозақтың көрі. 10 жыл темір торға қамалды / Сурет e-history.kz сайтынан алынды
Қазақ, қырғыздардың жасырын ұйымы әшкереленіп, не болмаса 1945 жылы тұтқынға түскен ұйымның белсенді мүшелері атылып кетсе, мүмкін, олардың есімі тарихта патриоттар ретінде қалар ма еді?!
Одан кейінгі жылдары Атырау, Маңғыстау облыстарының кәсіпорындарында инженер қызметін атқарып, зейнеткерлікке шыққан. Жыл сайын Жеңіс күні соғысқа қатысқандарға құрмет көрсетілгендердің қатарында Ғайпен болмайды...
Көзі тірісінде лайықты құрмет көрсетілмеді / Фото Бейісовтар әулетінің мұрағатынан алынды
Тек 60 жылдан кейін Қазақстан Республикасы Бас Әскери Прократурасының 2006 жылғы 24 сәуіріндегі шешімімен ақталып, саяси қуғын-сүргін құрбаны мәртебесін алған. 2007 жылдың 8 мамыр күні бақиға озды.

Неміс жерінде от пен оқ ортасында қазақтан туған қыз немесе тозақта да махаббатқа орын бар

Ғайпен Бейісов сол жылдары немістің Хилде есімді қызымен қөңіл қосыпты. Фашистердің ату жазасын күтіп, бұлар іште жатқанда күзетшілердің қашып кеткенін айтқан болатынбыз. Қараусыз қалған түрме есігін ашып, тұтқындардың босауына атсалысқан міне, осы Хилде.
Кетерде оның өзінен аяғы ауырлап қалғанын біледі. Қайтіп көріспейді. Арманы Хилдені, болса баласын бір көріп қайту еді...

"Иә, Хилде деген әйелмен көңіл қосқанын айтатын. Атамыз сұрастыра келе, қызы бар екенін білді. Көргісі келді... Қаншама жылдар өтіп кеткеннен болар, қызы оны көргісі келмеді. Осылай байланыс орната алмады, арманы ішінде кетті", – дейді кенже келіні Шарипа Бейісова.

Шықпай қалған кітап

Ғайпеннің екінші кітабы дайын, жазулы тұр, бірақ өкінішке қарай оны шығарып үлгермей, о дүниеге аттанды дейді оның жақындары.

"Алғашқысы прозалық болса, екіншісі поэзияға арналған кітап... Өмір жолында кездескен адамдарға, жарына, достарына арнап жазған өлең шумақтары. Арасында достарының да атамызға арнаған өлеңдері бар", – дейді Шарипа Бейісова.

Адал жары Муслимаға арнаған өлең шумақтары / Сурет Бейісовтар әулетінің мұрағатынан алынды

Ұрпағына айтқан өсиеті

Бүгінде Ғайпеннің екі ұл, екі қызынан төрт немере, бес шөбере тараған. Кенже ұлы Қайраттың ұлы атасының тегін алып, Ғайпенов болыпты.

Ғайпен ата немерелерімен / Сурет Бейісовтар әулетінің жеке мұрағатынан алынды

" Атам – өте ұлтжанды адам болатын. Ол кісінің әңгімелері әлі күнге дейін жадымда. Бізге үнемі "украин ұлтын қолдарыңнан келгенше сыйлаңдар, сендердің дүниеде бар болуларың солардың арқасы. Мені ажалдан аман алып қалған украиндер" деп Григорий атай мен Оксана әжей туралы естеліктерін құлағымызға сіңірген", – дейді немересі Гаухар.

Келіні Шарипа атасы төзімділік пен сабырлылыққа үйретті дейді.

Суретте кенже ұлы Қайрат пен келіні Шарипа және немересі \ Сурет Бейісовтар әулетінің жеке мұрағатынан алынды

– Үйде бір кикілжің туып жатады ғой. Сол кезде атам үнемі шыдамды болуға шақырып отыратын. Сол кісінің осы қасиеті маған қатты ұнайтын. Әрі осы уақытқа дейін есімнен шығарған емеспін.

Ғайпен Бейісовтың өмір жолы баяндалған "Тамұқта өткен тағдыр" атты кітабының қалдырған әсері ерекше. Көркемдік жағынан кемшін тұстары болар, бірақ шынайы, адамның өз басынан өткен тағдыры. Оқыған мен де құдды бетімнен шапалақпен бір салып, есімді жиып, күресу үшін өмірге қайта келгендей күй кештім.
Тұтқынға түскен мыңдаған қазақ қырылды. Мүмкін, арамызға Ғайпен аға сияқты қажырлы адамдар оралмағанда, олардың өлім мен өмір арпалысқан тозақтағы тағдыры туралы ешкім білмес те еді.