Жанармайдың қымбаттауына не әсер етеді және бензин қымбаттай ма?

Қазақстандық автожанармай құю станцияларында бензин 2021 жылдың наурыз айынан бастап біртіндеп қымбаттай бастады. Мысалы, Нұр-сұлтан қаласында орта есеппен АИ-92 маркалы ең танымал отынның бағасы қазіргі уақытта литріне 150 теңгеден 176 теңгеге дейін өсті, деп хабарлады FinReview.

Бензин құны

Мұнай өңдеу зауыттарын жаңғыртудан кейін 2018 жылы қазақстандық өндірушілер ұзақ уақыт ішінде алғаш рет отындағы ішкі сұранысты толығымен жаба алды. Енді МӨЗ нарық қажеттілігінен 24% – ға артық бензин шығаруға қабілетті, ал жақын арадағы отын тапшылығы 2032 жылдан ерте туындамайды. Әрине, бұл елдің мұнай-газ секторы үшін маңызды оқиға, өйткені қымбат бензиннің импорты 32 есе төмендеді.

Тиісінше, Қазақстан ішкі нарықта отын құнын дербес қалыптастырып, елді арзан бензинмен қамтамасыз ете алады. Алайда, іс жүзінде бәрі де оңай емес — соңғы үш жылда мұнай бағасы айтарлықтай өзгеріп, төмендеп, өсіп келе жатқанда, бензин бағасы біртіндеп өзгеріп, тек 2017 жылдың қазан айында күрт қымбаттады.

Себебі, мұнай өндіруші компаниялар ішкі нарыққа мұнайдың 30% – дан 50% – ға дейін өзіндік құны бойынша, атап айтқанда, 25-30 АҚШ доллары шегінде жеткізеді бір баррель үшін. Бензиннің бөлшек сауда құны зауыттан автожанармай құю станциясына дейін жеткізу бойынша барлық ілеспе шығыстарды — мұнай базасында сақтауды, операциялық шығыстарды, салықтарды, банктік қызмет көрсетуді, ҚҚС, еңбекақыны, алыс-беріс маржасын және т.б. ескере отырып, оның МӨЗ-дегі көтерме бағасынан қалыптастырылады, бұл ретте баға белгілеудегі мұнай үлесі тек 11% -14% – ды ғана құрайды, ал автожанармай құю станцияларының маржасы немесе таза пайдасы литріне небәрі 1-3 теңгеге жетеді. Яғни, іс жүзінде кәсіпорындар ішкі нарықтың бензинге деген жоғары сұранысынан табыс табады.

Енді бензиннің қымбаттауының негізгі себептерін қарастырыңыз:

№1. Тауар биржасында сатуды бастау отын нарығын үйлестіруге әкеледі

ETS тауар биржасында бензин саудасын іске қосу орталықтандырылған сауда инфрақұрылымын дамыту және отын-энергетика секторының нарықтық экономикаға көшуі шеңберінде жүргізілді. Бастапқы кезеңде елде өндірілетін бензиннің шамамен 10% – ы биржа арқылы сатылатын болады. Кейіннен оның көлемі 15% -20% – ға дейін ұлғайтылады.

Бірінші сессия басталғаннан бері сауда-саттық нарыққа қатысушылар тарапынан жоғары сұранысты көрсетті. Алғашқы жеті сессияда 19 мың тонна АИ-92 және АИ-95 маркалы бензин сатылды. Бұл отын бойынша жалпы айналым 4 млрд теңгеден асты.
Нәтижесінде бензинге алғашқы баға индикаторлары қалыптасты. Бүкіл сауда аптасында отын құны 169 мың теңгенің бастапқы бағасынан 39% – ға, тоннасына 234,9 мың теңгеге дейін өсті. Яғни литріне 125 теңгеден 174 теңгеге дейін. 12 сәуірде өткен соңғы сауда сессиясында АИ-92 бағасы литріне 155 теңгеден 174 теңгеге дейін болды.

Тиісінше, жанармай құю станцияларындағы бөлшек сауда бағасы да өсті.

№2. Мұнай өңдеу зауыттарындағы жөндеу жұмыстары елге бензин тапшылығына қауіп төндіреді

Атырау МӨЗ-інде жөндеу электр энергиясын жеткізудегі іркілістен басталды, бұл кейбір технологиялық қондырғылардың авариялық тоқтауына алып келді. Өндірісті жоспардан тыс тоқтата тұру Батыс Қазақстан облысында отын қорының шекті тапшылығын тудырды, ал туындаған дүрлікпе бензин тапшылығын күшейтіп, өңірдегі бөлшек сауда бағасының өсуіне алып келді.
Ішкі нарықты отынмен қамтамасыз ету үшін Павлодар және Шымкент зауыттарындағы жоспарлы күрделі жөндеулер кешірек мерзімге ауыстырылды. Дегенмен, бұл жұмыстар ағымдағы жылы жүргізілетін болады, бұл қорлардың неғұрлым ауқымды жетіспеушілігіне қауіп төндіреді.

№3. Бензинге баға сұраныс/ұсыныс қатынасынан қалыптасады

Отын бағасын мемлекеттік реттеу 2015 жылға дейін жұмыс істеді. Бастапқыда әкімшілік бақылау шаралары отынның босату бағаларын тікелей анықтаудан тұрды, бірақ 2011 жылдан бастап олар жоғарғы шекараны, яғни бензиннің максималды құнын белгілеумен шектелді. Өткен онжылдықтың ортасында бұл шаралар жойылып, нарық мемлекеттің бақылауында бола отырып, еркін жүзуге көшті. Мысалы, МӨЗ-ге мұнай жеткізу бұрынғыдай нарықтық баға бойынша емес, өзіндік құн бойынша жүзеге асырылады.

Өз кезегінде, нарықтың еркін айналымы түпкілікті құн сұраныс пен ұсыныс көлемін дәл қалыптастыратынын білдіреді. Мемлекет бұл процеске араласпайды және бұл салаға субсидия бермейді.

№4. ЕАЭО аясындағы мұнай мен мұнай өнімдерінің бірыңғай нарығы 2025 жылға қарай табыс табуға тиіс

Мұнай мен мұнай өнімдерінің ортақ нарығын құру ЕАЭО-ға мүше елдер үшін энергия ресурстарының қолжетімділігін арттыруға және отандық өндірушілер үшін өткізу нарығын кеңейтуге мүмкіндік береді. Нәтижесінде аймақтағы бензиннің құны теңестіріледі. Алайда, Қазақстан үшін бұл құнның артуын білдіреді, өйткені елде ЕАЭО елдері арасында ең төмен бағалар белгіленген. Атап айтқанда, Ресейде АИ-92 бағасы литріне шамамен 250 теңгені құрайды. Тиісінше, бензиннің құны 50% – ға өсуі мүмкін.

Осылайша, бұл бензиннің қымбаттауының төрт негізгі себебі. Бірақ мұнай-газ секторын дамыту және бағаны тежеу үшін Қазақстанға не істеу қажет деген мәселе өзекті болып қалуда. Осындай құралдардың бірі мұнай өңдеуге инвестициялар болуы мүмкін.

Мұнай өңдеуге салынған инвестициялар бензиннің өзіндік құнын төмендетуге көмектеседі

Бензин әлеуметтік маңызды өнім болып табылады және оның бағасы басқа тауарлардың бағасына әсер етеді. Яғни, бағаның өсуі халықтың тұтыну қабілетінің төмендеуіне әкеледі, бұл экономика үшін теріс әсер етеді.

Сондықтан мұнай-газ секторын дамыту ел үшін стратегиялық маңызды міндет болып табылады. Алайда, өнеркәсіптік өндірісті ұлғайту үшін ақшалай қаражат қажет. 2021 жылғы сәуір айының соңындағы жағдай бойынша өндірістік қуаттарды ұлғайтуға бағытталған айналым қаражаты 40% – ға банк және банктік емес секторлардың қарыздарынан тұрды. Кәсіпорындардың бұл несие беруі бензиннің өзіндік құнында көрінеді, бұл нарықты кез-келген жергілікті және сыртқы факторларға осал етеді.

Бұл жағдайда Қазақстанға кредиттік жүктеменің автомобиль отынының өзіндік құнына әсерін азайту қажет. Мұндай нәтижеге отандық МӨЗ-ге сыртқы нарықтарға отын өткізу географиясын кеңейтудің арқасында капиталды ұлғайтып қана қоймай, өндіріс көлемін өсіруге мүмкіндік беретін инвестициялық қаражатты тарту есебінен қол жеткізуге болады. Сонымен қатар, елдегі бензиннің құны әлемдегі ең төмен бағалардың бірі болып қала береді, демек оның экспорты инвесторлар үшін айтарлықтай пайда әкеледі.