Елордада Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімдерін жоғары дәрежеде қайта өңдеу арқылы азық-түлік өндіру жөніндегі өңірлік орталықты қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар жасау перспективалары, сондай-ақ азық-түлік секторының салалық одақтарының ұсынысы бойынша отандық азық-түлік өнімдерін өндіруді ынталандыру үшін заңнамалық базаны жетілдіру мәселелері қаралды.

Отырысқа "Аманат" партиясының АӨК жөніндегі кеңесінің басшысы, мәжіліс депутаты Нұржан Әшімбетов, ҚР салалық министрліктері – ауыл шаруашылығы, ұлттық экономика, сауда және интеграция министрліктерінің өкілдері, сондай-ақ ҚР азық-түлік секторының салалық одақтарының өкілдері қатысты.

Кеңеске қатысушылар қазақстандық аграрийлер мен қайта өңдеушілердің – азық-түлік өндірушілерінің өз елінде өнім өткізу проблемалары елдің әрбір өңірінде дерлік азық-түлік өнімдерінің бөлшек сауда нарығында монополист болатын ірі сауда компаниялары тарапынан кең таралған диктатқа байланысты туындайтынын атап өтті. Түбегейлі өзгертуді қажет ететін осы жағдайға байланысты салалық одақтар қолданыстағы заңнамаға бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы нақты ұсыныстар жасады.

"Өз нарықтарын ұстап қалу және экспортты ұлғайту үшін елге жеткізілімдердің ауқымын, сапасы мен жүйелілігін қамтамасыз ете алатын қуатты кәсіпорындар қажет. Бірақ мұндай кәсіпорындардың өсуі үшін алдымен қазақстандық өндірушілер ірі супермаркеттердің агрессивті саясатының салдарынан өндірілген өнімді тең және әділ сату мүмкіндігінен айырылған өз елінде отандық өнімдерді сатуды ретке келтіру қажет", – деп түсіндірді "Қазақстанның Сүт одағының" директоры Владимир Кожевников.

Салалық одақтардың өкілдері Қазақстанның әрбір қаласынан А, В, С ірі форматтағы сауда монополияланғанын және жергілікті монополиялық сауда желісі өз шарттарын жергілікті өндірушілерге: не ең төмен бағамен, көбіне өзіндік құннан төмен бағамен, сатыңыз, не кетіңіз деген форматта жүктейтінін атап айтты. Жеткізушілермен жасалған шарттардың барлық талаптары желілердің пайдасына жазылған. Бұл жағдайда жергілікті өндіріс өз мүмкіндіктерінің төрттен бір көлемінде жұмыс істейді, қуат жүктелмейді, жұмыскерлер жұмыстан шығарылады, салық төлемдері төмендейді. Жергілікті қайта өңдеушілерде ауқымды жобаларды іске асыру үшін күші, ал ең бастысы қаражаты қалмайды.

Өндірушілер әр қалада өз монополиясы бар екенін заңнамалық түрде тіркеуді ұсынады. Бұл монополист өз объектісінде сауда мен бәсекелестіктің бостандығы мен әділдігін шектейді. Сондықтан мемлекет бұл монополистке бостандықты шектеуге және оның қызметін өз мүддесі үшін, яғни азаматтар мен отандық өндірушінің мүддесі үшін реттеуге құқылы және міндетті.

Сондай-ақ, кеңеске қатысушылар монополияға қарсы заңнамаға сауда желілерінің монополиялық саясатын қатаң бақылауды қамтамасыз ететін толықтырулар енгізуді ұсынды. Атап айтқанда, монополияға қарсы орган мен экономика министрлігінің рұқсатымен бірігуге мәмілелерді бақылауды енгізу ұсынылады. Егер мәміленің қорытындысы бойынша екі сауда желісі бір елді мекенде нарық үлесін 30 пайыздан астам алса, онда мұндай мәміле бұғатталуы керек – олар мемлекеттен бірігуге рұқсат алмауы тиіс.

Тағы бір маңызды ұсыныс – заңнамаға сауда еркіндігі мен бәсекелестіктің әділдігіне кедергі келтіретін, аймақтағы басым сауда желісі белгілі бір өнімді таратуға алып, оны әртүрлі акциялар арқылы жасанды түрде танымал етіп, сөреде максималды орын беріп, құнын жасанды түрде 70 пайызға дейін төмендететін "бәсекелестікке қарсы ынтымақтастық" ұғымын енгізу керек. Сала қызметкерлерінің пікірінше, жеке жеткізушімен немесе осындай топтармен мұндай өзара әрекеттесу қатаң түрде тоқтатылып, жазалануы керек. 

Салалық одақ ұсыныстарының тағы бір тобы өзгерістерге қатысты сауда және сауда қызметін реттеу туралы заңға қатысты болып отыр. Мәселен, қазақстандық азық-түлік тауарларын жеткізушілерге ҚР аумағындағы кез келген сауда желісіне қол жеткізуді қандай да бір талаптарсыз, сауда алаңының жалпы көлеміндегі соңғыларының үлесі кемінде 50% болатындай етіп қамтамасыз етуді талап ететін норманы заңнамалық тұрғыдан бекіту ұсынылды. Бұл ұсынысқа отырысқа қатысқан ҚР сауда және интеграция вице-министрі Қайрат Балықбаев жауап берді, ол оның министрлігі сауда компанияларын отандық өндірушінің өніміне сөрелердің 50%-ын бөлуге заңнамалық міндеттейтін тетікті пысықтап жатқанын хабарлады, бұны отырысқа қатысушылар бірауыздан мақұлдады.

Тағы бір маңызды ұсыныс – "Сауда қызметі туралы" заңнан өндірушілердің "ретробонустар" және басқа бонустар деп аталатын сауда желілеріне төлем жасауын немесе олардың жеткізушіден өз тауарларын сату мүмкіндігі үшін кейбір "қосымша қызметтерді" алуын көздейтін "сыйақы" ұғымын толығымен алып тастау. Сондай-ақ сауда желілеріне отандық өндірушіден қолданыстағы прайс-парақтан сатып алу бағасына жеңілдіктер талап етуге тыйым салу керек.

"Заңда желілердің жұмысын реттеу ретінде тек "сауда үстемесі" ұғымын, яғни өндірушіден сатып алу бағасы мен тауардың сатылатын бағасы арасындағы айырмашылықты қалдыру керек. Бұл үстемеақы бүкіл әлемде сауда желісінің барлық шығындарын өтейді және бұл сауда компаниясының жалғыз заңды табыс көзі болуы тиіс", – деп түсіндірді "Қазақстан Құс өсірушілер одағының" вице-президенті Бақыт Қосшығұлова.

Сондай-ақ, сауда компанияларына отандық өнімнің сатып алушыға қол жетімділігін қандай да бір жолмен, мысалы, тауарларды жеткізу шартын жасасудан негізсіз бас тарту немесе көрінеу кемсітушілік шарттарымен шарт жасасу арқылы, шектеуге тыйым салу ұсынылады.

Бұдан басқа, өндірушілер азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және Қазақстан тұрғындарының денсаулығын қорғау мақсатында импорттық өнімнің сапасын қатаң бақылауға кепілдік беретін нормаларды заңнамаға енгізуді ұсынады. Мысалы, импорттаушыны жергілікті сауда басқармасында және жергілікті сапаны бақылау органында тіркеу сияқты импорттық өнімді әкелуді бақылауға бағытталған бірқатар шаралар ұсынылды. Сапа үшін кімнен сұрау мүмкіндігі болу үшін, сондай-ақ мемлекет бюджетіне салық төлеуді бақылау мақсатында азық-түлікті ҚР аумағында ресми заңды тұлғасы, нақты мекенжайы бар, барлық жергілікті талаптарға сәйкес тамақ өнімдерін жеткізу және сақтау жүйесі қамтамасыз етілген компанияларға ғана импорттауға рұқсат беру ұсынылады.

Ұсынылып отырған түзетулердің тағы бір тобы заңнамада сауда желілері мен отандық тауар өндірушілердің шарттары жасалатын талаптар екі қатысушының да мүдделерінің теңгерімін бұзбауға тиіс болатын практиканы бекітуге бағытталған.

"Заң нормаларына сәйкес, өндірушілердің сауда желілерімен барлық шарттары талаптар бойынша тең болуы тиіс. Қазір барлық келісімшарттар іс жүзінде кіріптарлық талаптармен жасалған, оларда желілер өндірушілерді қолайсыз жағдайға қоятын артықшылықты жағдайларды белгілейді. Бұл ереже әсіресе белгілі бір аумақта монополистер деп танылған сауда желілеріне қатысты болуы керек. Олардың отандық тауар өндірушілермен жасалған шарттарының талаптарын уәкілетті орган қатысушылардың мүдделерінің теңгерімі бөлігінде ерекше мұқият бақылауы тиіс, – деп түсіндіреді Владимир Кожевников. 

Салалық одақтар ұсынған заңнамаға өзгерістер енгізу жөніндегі барлық ұсыныстар отырыс барысында қаралып, бейінді министрліктерге мұқият зерделеу үшін ұсынылды.

"Біздің алдымызда агроөнеркәсіптік кешен секторында өте маңызды және өршіл міндеттер тұр. Бүгін біз салалық одақтардан қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы жақсы пысықталған және дайындалған ұсыныстар тізімін алдық. Сондықтан бізге қазақстандық азық-түлік өнімдерін өндіру үшін нарықта барлық жағдай жасауға мүмкіндік беретін жаңа тиімді заңнамалық шараларды әзірлеу, содан кейін Президент Қ. К.Тоқаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында айтқандай, Қазақстанда АӨК өндірісінің жалпы көлеміндегі қайта өңделген өнімнің үлесін 70%-ға дейін арттыра отырып, Еуразия құрлығындағы жетекші аграрлық орталықтардың бірін құруды бастау өте маңызды", – деді Мәжіліс депутаты Нұржан Әшімбетов.